بررسی انواع ابزارهای مالی در بازارهای مالی جهان جهت جذب سرمایه های مردمی و رشد اقتصادی

شناخت این ابزارهای جدید می‌تواند ما را در توسعه هر چه بهتر بازار مالی كشورمان یاری رساند و بدین ترتیب رشد و توسعة اقتصادی را تسهیل و تسریع بخشد. همانطور كه در فصل اول اشاره گردید بهترین شكل تأمین مالی سرمایه‌گذاریهای درازمدت. از محل پس اندازها و نقدینگی بخش خصوصی و از طریق بازار مالی محقق می‌شود. بازار مالی در هدایت پس اندازهای كوچك به سرمایه‌گذاریهای مولد. جذب پس اندازهای راكد در تولید. اصلاح ساختار بخشهای اقتصاد. افزایش درآمد ملی. افزایش درآمد دولت و ... نقش مهمی می‌تواند ایفا كند. دستیابی به این هدفها مستلزم گسترش بازار مالی از طریق تنوع بخشیدن به ابزارها و نهادهای مالی است. بدیهی است نخستین گام در متنوع ساختن، دستیابی به شناخت كامل و دقیق از انواع آن است. در تحقیق پیش روی سعی شده است انواع ابزارهای مالی موجود در بازارهای مالی جهان اشاره شود و ضمن آن ویژگیها، زمینه‌ها، كاربرد، وجوه افتراق و اشتراك ابزارها و ... تبیین شود.

ابزارهای مالی جدید كه بواسطة نوآوری‌های ابزاری ایجاد گردیده‌اند از لحاظ تنوع و تعداد بسیار وسیع و گسترده هستند بنابراین در این تحقیق سعی خواهد شد ابزارهای اصلی و بیشتر كاربرد پذیر معرفی و بررسی گردند. بدین منظور ابتدا ابزارهای نوین معرفی شده در سیستم بانكی معرفی می‌شوند و سپس انواع ابزارهای مالی منتشر شده در بازارهای اولیه یا ثانویه سیستم مالی بررسی می‌گردند.

1-2) ابزارهای مالی نوین در سیستم بانكداری

3-2-1) حسابهای ویژه جاری:         Special checking Account

این نوآوری مالی در سیستمهای بین سالهای 60-1935 رخ داد. تا قبل از جنگ جهانی بانكهای تجاری فقط برای بنگاههای تجاری واحدها و مؤسسات دولتی و افراد ثروتمند، حساب جاری فراهم می‌كردند. در آن دوره بخش عمده‌ای از جمعیت فقیر بودند و توانایی پرداخت حداقل مقدار برای باز كردن حسابهای جاری (در سال 1930 حداقل مقدار موجودی تقریباٌ معادل 000/10 دلار امروز بود) نداشتند و از سوی دیگر افراد عاید بیشتر خریدهایشان را بصورت نقد انجام می‌دادند. اما پس از جنگ جهانی با رشد و افزایش درآمد و خریدهای افراد، انجام معاملات نقدی با مشكلات مختلف روبرو گردید و به همین دلیل میل شدیدی در بین افراد برای انجام پرداختهای خود بوسیلة چك (Check) ایجاد گردید. همین امر باعث گردید در اواسط دهه 1950 برای اولین بار برخی از بانكها حسابهای جاری كه سقف موجودی نداشت را افتتاح كنند و بدلیل استقبال بیش از حد مردم در مدت زمان كوتاهی این گونه حسابها در سراسر جهان گسترش یافت.

1-2-2) گواهی سپرده certificate of deposit: CDs

پس از جنگ جهانی دوم بانكها سهم خود را از بازار مالی بطور قابل ملاحظه‌ای از دست دادند بطوریكه در بین سالهای 60-1946 سهم بانكها از وجوه مؤسسات مالی خصوصی از 57 درصد به 39 درصد كاهش یافت و سهمشان از بازار مؤسسات سپرده‌گذاری از 82 درصد به 62 درصد كاهش پیدا كرد. دلیل عمدة كاهش سهم بانكها تأكید بیش از حد آنها بر روی سپرده‌های دیداری demand deposity بود. این سپرده‌ها كه همانند حسابهای جاری كنونی عمل می‌كردند در طول دوران جنگ توسط مردم مورد استقبال قرار گرفت زیرا در طول جنگ: 1) اقلام خرید كمیاب بود.

2) اكثر بنگاهها از مسیر اقتصادی بعد از جنگ نامطمئن بودند و ترجیح می‌دادند نقدینگی نگهداری كنند.

3) نرخ بهره در طول جنگ پایین بود.

اما با پایان یافتن جنگ و تغییر شرایط اقتصادی این دلایل منتفی گردید و نتیجتاٌ سپرده‌های دیداری با عدم استقبال شدیدی مواجه گردیدند.

بانكها در جستجو راه حل برای این مشكل ابتدا سپرده‌های بلندمدت بهره دار را معرفی كردند، اما این گونه سپرده‌ها نیز با عدم استقبال مواجه گردید زیرا بنگاهها ترجیح می‌دادند كه تراز پولی موقتشان را در اوراق بهادار كوتاه مدت كه می‌توانستند به راحتی در فرصت كوتاهی بفروشند، نگهداری كنند در حالیكه سپرده‌های بلندمدت بهره دار بایستی تا موقع سر رسید و یا حداقل 30 روز از تاریخ سپرده‌گذاری نگهداشته شوند، تا بدانها سود تعلق گیرد.

در سال 1961 بانك شهری [City Bank] (اولین بانك ملی شهر نیویورك) گواهی سپردة بانكی را منتشر كرد. گواهی سپرده اوراق بهاداری هستند كه دارای تاریخ سر رسید و نرخ بهرة مشخص هستند. از آنجا كه بازدة این گواهی‌ها بر اساس نرخ بهره بانكی است معمولا نرخ بهره بیشتر نسبت به سایر اوراق قرضة كوتاه مدت دارند و به همین دلیل به سرعت مورد استقبال عموم مردم و بنگاهها قرار گرفت. مشتریان می‌توانستند این اسناد را تا هر وقت تمایل داشتند نگهدارند و در صورت نیاز به خود و دیگری بفروشند.

این گواهی‌ها و اسناد به سرعت و در زمان اندكی گسترش یافت و همكنون انواع مختلف این گواهی‌ها در سطح جهان وجود دارد. بوسیلة این گواهی‌ها سپرده‌گذاران به ابزاری مناسب و با درجة نقدینگی بالا دست پیدا می‌كنند و از سوی دیگر بانكها نیز می‌توانند منابع مالی مورد نیاز خود را بدست آورند.

گواهی سپرده بانكی بر اساس معیارهای مختلف قابل طبقه بندی است. بر اساس مؤسسات منتشر كنندة این اسناد می‌توان به چهار نوع گواهی سپردة بانكی اشاره كرد:

1) گواهی سپردة منتشر شده توسط بانكهای داخلی

2) گواهی سپردة منتشر شده به پول داخلی ولی خارج از كشور تزریق شده. بعنوان مثال بانكهای اروپایی نوعی گواهی سپرده به دلار منتشر می‌كنند و در اروپا به فروش می‌رسانند. (Euro CDs یا Euro dollar CDs)

3) گواهی سپردة منتشر شده توسط بانكهای خارجی فعال در كشوری (Yankee CDs) به پول داخلی همان كشور

4) گواهی سپردة منتشر شده توسط مؤسسات پس انداز وام و بانكهای پس انداز (thrift CDs)

همچنین گواهی سپرده‌ها به دو دسته گواهی سپردة قابل معامله (Negotiable CDs)

و گواهی سپردة غیر قابل معامله (Non Negotiable CDs) تقسیم می‌گردند. منظور از گواهی سپردة قابل معامله، گواهی‌هایی هستند كه قابلیت فروش در بازارهای ثانویه را قبل از تاریخ سر رسیدشان دارند و گواهی سپردة غیر قابل معامله گواهی‌های هستند كه این قابلیت را ندارند و بایستی از تاریخ سر رسید در دست خریدار اولیه باشد.

گواهی سپرده از لحاظ جریان درآمد آن نیز به دو دسته تقسیم می‌گردد: گواهی سپرده‌هایی كه به آنها بهره تعلق می‌گیرد كه این بهره بصورت ماهانه یا فصلی یا سالانه توسط كوپنهای مجزا و یا در انتهای سر رسید اسناد پرداخته می‌گردد. این گونه گواهی سپرده تا سال 1977 بصورت نرخ بهرة ثابت [Fixed-coupon Interst Rote CDs) منتشر می‌شدند، اما از این سال به بعد با افزایش نرخ بهره و بی ثبات شدن آن ریسك نگهداری این اسناد افزایش یافت و لذا باعث كاهش تمایل خرید این اسناد گردید. در این سال نوعی گواهی سپرده با نرخ بهرة متغیر [rariable rate CDs] یا [Floating Rate of CDs] منتشر گردید. در این نوع اسناد نرخ بهره به شاخص دیگری وابسته است و با تغییر شاخص مذكور نرخ بهره نیز تغییر می‌كند، بعنوان مثال نرخ بهره به شاخص قیمت مصرف كننده یا حداقل نرخ بهره‌ای كه بوسیلة بانك مركزی تعیین می‌شود وابسته می‌گردد.

نوع دیگر گواهی سپرده از لحاظ جریان درآمدی گواهی سپردة بدون بهره [Zero coupon rate CDs] است كه اولین بار در سال 1981 منتشر گردید. به این گونه اوراق هیچگونه نرخ بهره‌ای تعلق نمی‌گیرد ولی با تخفیف (به قیمت كمتر از ارزش اسمی) بفروش می‌رسد و نرخ بازده آن بستگی به تفاوت بین قیمت خرید و ارزش اسمی آن كه در تاریخ دریافت می‌شود، دارد.

در نهایت می‌تواند انواع گواهی سپرده را بر اساس مدت سررسید آنها به صورت بلندمدت، میان مدت و كوتاه مدت تقسیم بندی كرد. بازدة گواهی سپرده به سه عامل بستگی دارد:

1) میزان اعتبار بانك منتشر كننده

2) تاریخ سررسید گواهی‌های سپرده

3) میزان عرضه و تقاضای گواهی‌های سپرده

3-2-3) براتهای وعده دار Bankers acceptances

براتهای وعده دار. اسنادی هستند كه توسط افراد خاص در وجه بانك كشیده می‌شود و بانك می‌پذیرد در سر رسید نهایی مبلغ مندرج در آنرا بدون هیچ قید و شرطی بپردازد. این براتها در اثر معاملاتی از قبیل: واردات و صادرات كالا از كشور، معاوضه كالا بین دو بنگاه در داخل یا خارج از كشور ایجاد می‌گردند. این براتها در بازار پول (كوتاه مدت) قابل خرید و فروش است و توسط بانكهای مختلف منتشر می‌گردد.

1-2-4) كارتهای اعتباری: Credit Cards

كاربرد فناوری‌های ارتباط الكترونیكی در بخش بانكداری، برای اولین بار در سیستم‌های پرداخت بین بانكی و با استفاده از سیستم پرداخت Fed wire شروع گردید. در سال 1918 در آمریكا، 12 بانك فدرال رزرو حساب‌های بانكی خود را با بكارگیری سیستم تلگراف اجاره‌ای به هم متصل نموده و تسویه الكترونیكی حساب‌ها را آغاز كردند.

كاربرد اولیه ارتباطات الكترونیكی در امور مالی، یكی از ویژگی‌های پیشرو در ارتباطات اینترنتی را به نمایش می‌گذارد. این وسیله از آن جهت با اهمیت است كه باعث كاهش فاصله‌ها شده است، به طوری كه، دستورالعمل‌های مختصر تلگرافی برای تعدیل ترازهای بانك مركزی، جایگزین ارسال فیزیكی پول و سكه گردید. این سیستم‌های پرداخت الكترونیكی بین بانكی در دهه‌های گذشته توسعه یافته‌اند. به عنوان نمونه، در كشورهای صنعتی از شبكه‌های تلفن اختصاصی، سیستم‌های Giro[1] به شكل الكترونیكی، و سیستم‌های پردازشگر كامپیوتر مركزی[2] برای مدیریت كردن پرداخت‌هایی با حجم و ارزش بالا استفاده می‌شود. فناوری‌های كامپیوتری و ارتباطات الكترونیكی با این سیستم‌های پرداختی مرتبط گشته و به گونه‌ای روشن مكمل فعالیت‌های بانك‌ها گردیده است.

یكی دیگر از فناوری‌های الكترونیكی بكار گرفته شده در سیستم بانكی، استفاده از كارت‌های پلاستیكی به جای پول در مبادلات می‌باشد. برای اولین بار در سال 1970 میلادی یك مخترع ژاپنی به نام Arimura Kunitaka درباره نصب تراشه بر روی كارت پلاستیكی طرحی را ارائه نمود، ولی این طرح مورد توجه قرار نگرفت. در سال 1974 یك روزنامه نگار فرانسوی به نام Roland Moreno درابره سیستم الكترونیكی حافظه دار مستقل، اختراعی را به ثبت رساند. وی بیشتر بر روی جنبه عملیاتی و توانایی‌های این وسیله متمركز شده بود. این اختراع سرآغازی برای فعالیت‌های وسیع بعدی در زمینه كارت‌های هوشمند گردید.

در سال 1976، دو شركت: Honeywell و Bull كه در زمینه كامپیوتر فعالیت می‌كردند با همكاری شركت موتورولا، اولین كارت الكترونیكی را كه از یك حافظه ساده تشكیل شده بود، عرضه نمودند. با ادامه فعالیت شركت فوق در سال 1979، اولین كارت هوشمند ریزپردازنده (میكروپروسسوری) ساخته شد. این كارت شامل دو تراشه: یكی حافظه و دیگری ریزپردازنده بود كه با سیم‌های مخصوصی با هم ارتباط داشتند. مشكل اصلی این كارت‌ها قطع شدن سیم‌های رابط بود و به همین دلیل فعالیت برای ساخت كارتی كه دارای یك تراشه باشد، آغاز گردید.

طی سال‌های 1982 تا 1984، شركت Bull همراه با دو شركت: Philips و Schlumberger بر روی پروژه ارائه شده توسط اتحادیه كارت بانكی فرانسه[3] كار كرده و سرانجام موفق به اجرای این پروژه به همراه ارائه 000/100 عدد كارت شدند. تراشه مورد استفاده در این كارت‌ها یك تراشه ریزپردازنده با 8 كیلو بایت حافظه ساخته شده توسط شركت موتورولا بود. دو سال بعد یعنی در سال 1986 اولین استاندارد كارت‌های الكترونیكی به نام: 1/78116ISO مطرح شد.