جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2)

پژوهش و تحقیقات من در باره شیعیان مدینه، از دهه 1980 آغاز شد، اما به دلایلی، هر بار مجبور شدم تا كار پژوهش را برای مدتی طولانی قطع كنم. بعد از سال ها، شمار زیادی از همكاران دانشگاهی یا محققان (از پیش و تاكنون) و نیز برخی از دانشمندان مسلمان، كتابداران، كتابفروشان و دیگران مرا به صورت های مختلف در تهیه كتاب ها، نشریات و عكس ها یاری دادند، به طوری كه اطلاعات كتابشناسانه فراهم آمده، مرا به منابع ناشناخته راهنمایی كرد و سبب حلّ مشكلات زباشناسانه و سایر مشكلاتی شد كه من در هنگام تحقیق بر روی منابع ، با آنها روبرو بودم . این افراد زیادتـر از آنـنـد كـه در اینـجـا از ایشـان بـه نـام یـاد شـود. مـن از هـمـه آنـهـا سپـاسـگـزاری مـی كـنـم. هـمـچـنـیـن از Deutsche Forschungsgemeinschaft برای حمایت های فراوانش، صادقانه متشكرم; از جمله برای امكانی كه در سال 1995 برایم فراهم كرد تا یك تابستان به عنوان فرصت مطالعاتی بگذرانم; دورانی كه به تحقیق روی مذهب شیعه امامیه پرداختم و تحقیقاتم را منظم كردم.

مقدمه

پژوهش حاضر كوششی است برای تشریح وضعیت جامعه شیعه مدینه و مناطق همجوار آن در جنوب شهر مدینه، البته بیشتر از قرن نوزدهم به این سو و با اشارتی به پیشینه تاریخی آن. این گزارش مبتنی است بر یك رشته منابع جور و اجور; اعم از منابع درجه اول و دوم، از آثار عربی قرون میانه تا نوشته های سیاحان اروپایی و آثار مخالفان فعلی دولت سعودی. همچنین از نوشته های تاریخیِ سالشمارانه از قدیم تاكنون و گزارش هایی كه ایرانی ها و لبنانی های شیعه و دیگر زائران مدینه نگاشته اند. البته تصویر به دست آمده، از بسیاری جهات مبهم است، بویژه از آن روی كه مؤلفِ نوشته حاضر نتوانسته (و شاید هرگز نتواند) یك پژوهش جدی انجام دهد.

در آغاز بیان چند ویژگی، درباره اهمیت عمومی مدینه در تاریخ شیعه و نیز در تفكر مذهبی آن، بسیار مناسب است و ما باید به خاطر داشته باشیم كه مدینه در مقایسه با سایر شهرهای مقدس و مذهبی نزد شیعیان امامی،¹ [و به طور كلی] به دلیل داشتن چند ویژگی، متفاوت است:

(نخست آن كه:) تاریخ و اهمیت مذهبی این شهر، بستگی كامل به شهر مكه دارد، به این معنا كه هر چند زیارت مدینه بخشی از اعمال حج نیست، اما زیارت آن، قبل یا بعد از اعمال حج، مورد اعتنای تمامی مسلمانان است، و در اصل برای شیعیان یك وظیفه مقدس به شمار می آید; ² این در حالی است كه برخی از شهرهای مقدس شیعه، مانند نجف و كربلا در اصل، در اطراف مرقد امامان(علیهم السلام) ساخته شده و نیز برخی از آن ها مانند مدینه، مدت ها پیش از آن كه نزد شیعه، شهری مقدس باشد، وجود داشته اند.³ اگر ما اهمیت تقدّس مذهبی شهرها را از دید شیعه، بر اساس شمار امامانی كه در آن مدفونند بسنجیم، باید نتیجه بگیریم كه شهر مدینه بیشترین اهمیت و محبوبیت را در قیاس با شهرهایی مانند نجف و كربلا دارد; چرا كه به عنوان مثال، در هر یك از آنها تنها یك امام دفن شده، اما مدینه (شهر محبوب همه مسلمانان، به دلیل مدفون شدن پیامبر در آن)، قبر چهار امام را در خود جای داده است. وآنها عبارتند از: «حسن بن علی»، «علی زین العابدین»، «محمد باقر» و «جعفر صادق»[(علیهم السلام)]. در آنجا همچنین قبر فاطمه دختر پیامبر(صلی الله علیه وآله) مادر دو امام; حسن و حسین و یكی از محبوبترین زنان قدسیه در اسلام قرار دارد. همین طور مرقد شمار دیگری از اعضای خاندان پیامبر (اهل البیت) در آنجا     می باشد.⁴

البته این امر به این صورت، حساسیت بیشتری ایجاد نمی كند، اما اهمیت ویژه ای را مطرح       می سازد كه به هر روی، برای زیارت شهرهای مقدس، افراد را به خود جذب می كرد.

روشن است كه زیارت مدینه توسط زائران شیعه نسبت به همكیشان سنیِ آنها، عمومیت بیشتری دارد.⁵شیعیان امامی همه امامان خود، به جز امام دوازدهم را، كه در غیبت است، شهید می دانند. طبیعی است كه توقف در برابر مرقد چهار امام در مدینه، عمیق ترین احساسات مذهبی را در آنها ایجاد می كند.