تاریخ ایران از سقوط دولت ساسانی تا خلافت عباسی1

از سه هزار سال پیش از میلاد مسیح آبادیهای شمالی این سرزمین كه كشورهای عراق، سوریه، فلسطین، لبنان كنونی كه هلال خصیت نامیده می شد، یعنی سرزمین هلالی بار آور، مورد توجه عربها بادیه قرار گرفت، و برنشان این كوچهای پیاپی دراز تاریخ ساكنان این سرزمین  توانستند با كوچهای پی در پی، دولتهای سامی نژاد قدیم چون اگر، بابل و دولتهای آرامی و كنعاتی  فنیقی و بحرانی را در هلال پیدار سازند، اكنون از این رو تیرهای سامی نژاد مزبور ناگریز در جستجوی چرا گاه و آب با حواشی خود از آنجا به سرزمینهای آباد شمالی كوچ نمایند. بنابراین عراق و سوریه و فلسطین كه شبه جزیره عربستان در مسان آنها واقع و دریا یا كوهستان یابند میانه آنها نبود از روزگار دیرین كوچگاه عربها بوده است.[1]

از جمله قبایلی كه در اواخر سلسله اشكانی و اوایل روزگار ساسانیان به ایران آمدند یكی طوایف بنوالعلم بوده كه به داخل ایران مهاجرت كرد، این قبیله در پیش از اسلام در ایالت خوزستانی در هویزه و مناذركبری در شمال غربی اهواز مسكن داشتند و از بومیان آنجا به شمار می رفتند و در هنگام حمله اعراب به ایران به یاری هم فراوان خود برخاستند با مهمانداران ایرانی خویش جنگیدند و چون عربها بر خوزستان دست یافتند. به بصره كه شهری جدید الاحداث بود كوچیدند[2] در زمان ساسانیان در ایان پادشاهی  اردشیر اول (41- 266) قابل ازد در كرمان تحت فرمانروایی ایران سكونت اختیار كرده بودند البته در بحرین نیز قبایل بنی تمیم و عبد القیس زیر نفوذ ایران بودند، در حیره نیز تنوفیان بر بخش بزرگی از عربستان حكومت داشتند و عموماً خراجگذار دولت ایران به شمار می رفتند و در واقع رغیب ایران بودند، بنابراین از روزگار دیرین ایران به درجات مختلف با اعراب  نزدیكی  و مناسبات دوستانه داشته است.[3] ولی با این حال، ایرانیان حتی المقدور از مهاجرت اعراب به ایران جلوگیری می كردند و در این زمان عشایر بسیاری از اعراب صحرانورد دو روی به مهاجرت آورده و به مرزهای ایران نزدیك شده بودند و اگر جلوگیری ساسانیان از ایشان توسط دولت دست نشانده حمیره نبود در اندك زمانی سراسر عراق و خوزستان و پارسی را عشایر عرب فرا می گرفتند، چون این عشایر فقیر در مرزهای ایران خطر بزرگی برای كشور به شمار می رفتند، شخص یاران ساسانی همواره مراتب جلوگیری از ایسان بودند. حتی پادشاهان عرب حیره كه تحت حمایت ایران بودند وظیفه مهم ایشان نگاهداری مرزها و دوراندن آن عشایر عرب از خاك ایران بود، چنانكه همین وظیفه را عنانیان پادشاهان دست نشانده روم در مرزهای سوریه انجام می دادند.

ولی با این حال اعراب از ضعف دولت ها استفاده كرده به ایران هجوم می آوردند و دست به قتل و غارت می زدند چنانچه شاهپور دوم ( ذوالاكتاف) اعراب بنوتغلب و بنوبكر را كه باعث خراجی ایران شده بودند گوشمالی داد و همچنین در زمان خسرو اول (انوشیروان) دسته ای از قبیله لیزایاد از فرات گذشته در عراق و جزیره به تاخت و تاز و چپاول پرداختند و جنگی با ایرانیان كرد، مردمی انبوه را بكشند این جنگ در تاریخ عرب به نام دیر الجماجم معروف است زیرا آن واقعه در نزدیكی دیری رخ داد كه تازیان از كمر كشتگان پشته ای ساختند، خسرو انوشیروان سپاهیان را به دفع ایشان فرستاد و ایشان را هلاك كرد.[4]

حملات عرب پس از اسلام:

قرنها به این سان گذشت و اعراب پیوسته به انبوهی شمار و سختی معیتشان می افزود و ناگزیر بودند موانع ایران ورودی و مصر را از پیش برداشته و برای رسیدن به زندگی بهتر راه مهاجرت را بر روی خود باز كنند. در این هنگام پیغمبر اسلام (ص) لوای دعوت بر افراشت و اعراب را به پذیرش این اسلام دعوت نمود.

و این، پیدایش اسلام در جزیره العرب قطعاً مهم ترین رویداد هزاره اول تاریخ مسیحیت بوده این حادثه نه تنها نقشه جغرافیایی شرق را عوض كرد همچنین سرنوشت و میسر زندگی كم تر از نیمی از بشریت را تغییر داد و به تاریخ جهتی نو بخشید، اسلام اعراب را از قید عادت و غرائز بیابانی و نیمه وحشی به ویشان رهایند و آنان را تحت یك برادری جامع جهانی و نظم اجتماعی در آورد و از آنان افراد خوبی ساخت، این سازنده ترین خدمت: این این است، شود و هیجان برخاسته از تبلیغ مذهبی كه در تغییر روحیه درنده خویی آنان بكار رفت، اعراب آن را برنامه توسعه طلبی شان دانستند و در نظر آنان اشغال فیزیكی سرزمین را مقدمه ضروری گسترش ایشان بود.[5] 

اما در انجام این مقصود مشكات فراوان وجود دانست چون از یك طرف روحیها متصرفات خود را تا شمال غربی و ایرانی ها دامنه نفوذ خویش را تا جنوب غربی و مشرق عربستان توسعه داده بودند و این امر مسلم بود كه اگر حضرت رسول و جانشینان وی در صدد بسط نفوذ اسلام  بر می آمدند در نواحی مزبور با منابع رولیتن روم و ایران اصطحكاك پیدا می كردند، بالنتیجه بین مسلمین و قواء روم و ایران محارباتی به وقوع پیوست.[6] برخوردهای تا زان با ایرانیان و تاخت و تاز آنها به این سرزمین گر چه به دست آویز دین وزیر لوای اسلام بوده اما انگیزه اصلی آن برای بیشتر ایشان همان بود كه همواره ملتهای تازه نفس پر جمعیت و فزاینده و تنگدست و بد خاك را به تجاوز به سرزمینهای آباد بر می انگیز و آن همانا به دست آوردن گشایش و آسایش در زندگی است، ظهور اسلام این امر طبیعی ( مهاجرت مردم تازه نفس و گرسنه از سرزمین خشك و بی حاصل به سرزمینهای حاصلخیز ) را سامان داد.[7] سلطه تازیان باری انحطاط دولت ایران و روم كه در این زمان به متنهای خود رسیده بود كار حمله و مهاجرت عربها را به آن كشور آسان كرد.[8]

و این انحطاط در ایران به این شكل بود كه ظهور این حنیف اسلام و بعثت پیامبر اكرم (ص) و هجرت آن حضورت از مكه به مدینه ( 622م.) مصادف بود با دوران پادشاهی خسور دوم ( پرویز) و جنگهای وی با هر مل امپراطور روم كه از سال 63 تا 627 طول كشید و پس از كامیابی  مقدماتی به شكست ایرانیان و خلع خسرو از سلطنت پایان یافت، این جنگهای بیست و چهار ساله دولت نیرومند ساسانی را به ضعفی عظیم دچار كرد و هرج و مرج دربار ساسانی بعد از خلع خسرو پرویز نیز به حدی بود كه هر پادشاه سپس از سلطنتی كوتاه بر اثر مرگ با قتل  یا خلع به پادشاهی دیگر تبدیل می یافت و هیچكس را برای اطلاح اوضاع فرصتی نبود، مخارج كمر شكن دربارها مایه تحمیل مالیات سنگینی بر مردم شده بود كه طبعاً می بایست به وسیله  طبقه دوم یعنی كشاورزان و پیشه وارن پرداخته شود. طبقات عالیه و روحانیون از رفتار خود مردم را به ستوه آوردند، اختلاف دینی میان پیروان زردتشت و مزدك و مانی و بود او عیسی در موانع مختلف مملكت به نهایت رسیده بود و با چنین وضع خلاف و دشمنی در میان طبقات ممتاز یعنی طبقه حاكمه كشور نیز به شدت جریان داشت و آثار  انقراض و پریشانی دولت كهن ساسانی هویدا بود.[9]

بنابراین یاران در اواخر دوره ساسانی مساعد هر گونه اقدامی بود و این واقعیتی است كه كلیه ایران شناسان داخلی و خارجی بر آن اتفاق نظر دارند.

مسائلی كه ذكر شد تاب و توان مردم ایران را ربوده بود، و همگی ناراضی به نظر می رسیدند و روح آریائی در جستجوی آزادی فكر دو اندیشه و جسم او در طالب عدالت اجتماعی و مساوات بود یعنی دقیقاً همان چیزی كه دولت ساسانی با آن شدت بیگانه بود. در آن طرف اعراب كه اینك اندیشه سیاسی یافته و با دستاویزی بسیار موثر به نام اسلام به اتحاد نسبی قبیله ای رسیده بودند در همان روزهای اولیه كسب قدرت و تثبیت خلاقیت عربی به تدارك تحقق آمال دیرینه خویش پرداختند[10].

اعراب با سلاح جدید خودسری نام داشت همه مردم روی زمین را به یكتا پرستی و برابری و برادری می خواند و این ندای توحید  و مساوات و عدالت طبقه مظلوم و محروم اجتماع را كه بیش از دیگر طبقات بودند به خود جلب كرد، آنان كه راه نجاتی یافته گروه گروه به این جدیدی در آمدند و طومار رسم كهن را در هم نوردیدند، پیغمبر اسلام همه اعراب جزیره العرب را چه در داخل و چه در خارج از مرزهای عربستان با هم متحد ساخته و به این مبین اسلام درآورد. و وعده ایشان به قوم خود این بود كه اگر دین وی را بپذیرند عراق و ایران و سوریه از آن ایشان خواهد شد. بنابراین اعراب مسلمانیكه در تنگی  معیشت می سوختند به امید اینكه اگر فاتح شوند سرزمین های سر سبز و خرم عراق و ایران و سوریه و مصر را تصرف خواهند كرد و اگر كشته شوند تهیه شده و به بهشت جاویدان رخت خواهند بست دعوت آن حضرت را لبیك گفته، تا در زمان جانشینان او به كشور گشایی بپردازند.

پس از رحلت آن حضرت جانشینان پیامبر كه خلفای راستین بودند  شیوه وی را در اتحاد قبایل ادامه داده ولی چون كشور حیره در شمال شرقی جزیره العرب زیر سیطره ایرانیان بود و از میان بردن آن دولت بدون مداخله حامیانشان یعنی ایران عملی نمی گردید بالطبع پای دولت ایران را به میان كشید از بدبختی ایرانیان از بین رفتن دولت حیره كه دروازه ایران محسوب می شد به آسانی امكان پذیر نمی گشت.[11]