مقایسه رفتار اطلاع‌یابی آموزشی- پژوهشی دانشجویان تحصیلات تكمیلی علوم انسانی و فنی مهندسی در استفا

مقدمه

  اطلاع یابی فعالیت مهمی در جامعه بشری است . هر چند می توان ادعا کرد که اطلاع یابی همواره چنین بوده است . اما این موضوع در جامعه اطلاعاتی متداول تر است . همانگونه که قبل از پیدایش صنعت چاپ در قرن 15 ، انتقال اطلاعات بصورت شفاهی یا دست نوشته انجام می شد . پس از اختراع چاپ توسط گوتنبرگ ، اطلاعات بیشتری روی کاغذ تولید گردید و به شکل های مختلفی چون کتاب جزوه ، گزارش و مجله علمی ذخیره شد . اطلاعات در طول قرن بیستم و قرن  حاضر از طریق رادیو و تلویزیون و بطور فزاینده ای از طریق ارتباطات الکترونیکی و به ویژه اینترنت نیز منتقل شده است .

تخمین زده می شود که اطلاعات تولید شده بین سالهای 1970 تا 2000 بیشتر از کلیه اطلاعات تولید شده در 5 هزار سال قبل بوده است (لارج ، آندرو 1382 : 27).

پیشرفت در فن آوری های اطلاعات و ارتباطی مسئول چنین انفجار اطلاعاتی می باشد و اساس بسیاری از این تغیرات ، توانایی نظام رایانه ای برای ذخیره زیادی از اطلاعات ، پردازش سریع و قابل دسترسی ساختن آنها برای کاربران در سراسر دنیا از طریق شبکه های ارتباطی راه دور می باشد .

• بدین گونه ارتباطات رایانه ای ( شبکه اینترنت ) ، ارتباطات راه دور و وسایل ارتباط جمعی ، نوعی " مثلث ارتباطات " را بوجود آورده اند که دگرگونی های فن آوری پر اهمیتی در عرصه های اجتماعی ، علمی و فرهنگی و ... حاصل آن است . و اصطلاحاتی همچون عصر ارتباط ، انفجار اطلاعات انقلاب ارتباطات ، جامعه اطلاعات و اسطوره یا ایدولوژی جامعه اطلاعات و نظایر آنها ، که آنها ، که در سال های اخیر در کتاب ها و آثار پژوهشی محققان در حوزه های جامعه شناسی و فلسفه و علم ، و ارتباطات و علوم کتابداری و اطلاع رسانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند ( معتمد نژاد 1371 ) .

در حال حاضر بحث های گسترده ای بدنبال تغییرات شگرفی که اینترنت در اطلاع یابی و فعالیتهای پژوهشی در جوامع علمی ایجاد کرده است وجود دارد و آن گویای این حقیقت است که دراین سالها استفاده افراد بخصوص دانشجویان نحصیلات تکمیلی از شبکه های الکترونیکی به سرعت افزایش یافته و اینترنت بعنوان یکی از مجراهای قابل دستیابی به اطلاعات برای دانشجویان جهت انجام فعالیتهای آموزشی و پژوهشی در دانشگاهها و موسسات آموزشی عالی تبدیل شده است . این فن آوری در حال تغیر شیوه های دانشجویان را در جستجوی اطلاعات ، ارتباط با همدیگر ، هدایت پژوهش و آموزش و توزیع نتایج تحقیق تحت تاثیر قرار داده است. چنین به نظر می رسد که سواد اطلاعاتی در جامعه ای که دائم در معرض تغییرات فناوری و همچنین در معرض تغییرات  اطلاعاتی بی شماری قرار دارد ، لازم است سواد اطلاعاتی شامل توانایی در تشخیص نیاز ، توانایی ذخیره اطلاعات و توانایی باز یابی و ارزیابی انتقادی اطلاعات بازیابی شده و استفاده مناسب در زمان لازم ، می باشد . سواد اطلاعاتی باعث رفتار اطلاعاتی مناسب در شناسایی ، کسب و اشاعه اطلاعات از طریق هر مجرا و رسانه ای می شود . رفتار اطلاعاتی مناسب ، فرآیند جستجو ، بازیابی ، شناخت و کاربرد منطقی محتوا است . ( فتاحی 1382 ، 276 ) .

در نتیجه نیاز به شناخت رفتار اطلاع یابی آموزشی – پژوهشی احساس می شود چرا که با شناخت رفتار اطلاع یابی و ارزیابی تاثیرات فناوری بر رفتار جستجو و نیز شناخت چگونگی استفاده دانشجویان از اینترنت و عوامل موثر در استفاده از آن ، جایگاهی برای پژوهش و آموزش و توسعه بوجود می آید و آن باعث افزایش پژوهش دانشگاهی و بهبود آموزشی می شود .

بیان مسأله :

تاریخ قرن اخیر نشان می دهد که کشورهایی که به مسأله آموزش و پژوهش توجه خاصی داشتند توانسته اند به رشد اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی قابل توجهی دست یابند .

به همین دلیل دولتهای مترقی ، تاکید بر گسترش پژوهش و ادغام آن در برنامه ریزیهای آموزشی دارد . ( فتاحی 1383 : 277 )

از اینرو می توان گفت که نظام آموزش عالی نقش اساسی در توسعه جامعه دارد و هدف آن تربیت دانش آموختگانی است که بتوانند مهارت های پژوهشی و آموزشی را کسب کنند که توسعه چنین مهارت هایی از مهمترین اولویت های دانشگاه می باشد ( پر یرخ و فتاحی 1384 : 16 ) .

در آیین نامه مقرات دوره های تحصیلات تکمیلی دانشگاه ها این امر مهم ذکر گردیده که هدف از ایجاد دوره های کارشناسی ارشد و دکترا ، تربیت افرادی  است که با احاطه یافتن و آشنا شدن با روشهای پیشرفته  تحقیق و دستیابی به جدیدترین مبانی آموزش و پژوهش بتوانند با نوآوری در زمینه های علمی وتحقیقی ، در رفع نیازهای کشور و گسترش مرزهای دانش در رشته تخصصی خود موثر باشند محور اصلی فعالیتهای آنان ، پژوهش و کسب تبحر در رشته خاص علمی خود می باشند و به نظر می رسد که ممترین منبع کسب اطلاعات آنها برای فعالیت های آموزشی و پژوهشی علاوه بر کتابخانه ها، مراکز و پایگاههای اطلاع رسانی و یا اینترنت می باشد .

امروزه به دلیل قابلیت های گوناگون و متنوع اینترنت  هر روز استفاده کنندگان بیشتری به آن روی می آورند و اکثر دانشگاههای کشور نیز مبادرت به برقراری خدمات شبکه جهانی اینترنت  به منظور پشتیبانی علمی از دانشجویان نموده اند ولی بنظر می رسد که دانشجویان در امر دستیابی به اطلاعات دچار مشکل می باشند که مهمترین عوامل موثر در عدم دستیابی ، عدم آگاهی دانشجویان از منابع و شیوه های صحیح جستجوی اطلاعات و یا شناسایی نیاز های اطلاعاتی خود می باشند و یا اینکه اهداف و انگیزه ها و روشها را به خوبی نمی شناسند که منجر به عدم دستیابی استفاده کنندگان  به منابع مورد نیاز می شود .

در حالیکه  با آگاهی ار رفتار اطلاع یابی صحیح در جهت تکمیل برنامه های آموزشی  و پژوهشی می تواند پژوهشگران را در برنامه ریزی بهتر برای پژوهش با کیفیت بالا و تولید دانش جدید توانمند سازد چرا که افزایش سریع حجم اطلاعات موجب شده که دانشجویان و محققان گاه بدون اطلاع از مطالعات قبلی و با صرف وقت و هزینه کارهایی را انجام دهند که جز دوباره کاری نتیجه ای ندارد در حالیکه با شناخت کامل از ویژگیها و اهداف و انگیزه ها و روش های صحیح جستجو می توانیم مرتبط ترین و معتبرترین منابع اطلاعاتی مورد نیاز را شناسایی کنیم و د رجهت رفع نیازهای اطلاعاتی خود برای انجام فعالیتهای آموزشی و پژوهشی گام برداریم .

در این راستا پژوهش حاضر به بررسی رفتار اطلاع یابی آموزشی – پژوهشی و آگاهی از اهداف و ابزارها و نوع اطلاعات مورد جستجو و شیوه دسترسی به اطلاعات در استفاده از اینترنت می پردازد و امید است که نتایج راهگشای بهبود و اصلاح شیوه های اطلاع یابی باشد .

اهمیت و ضرورت :

یکی از رسالتهای دانشگاه تربیت متخصصان و پژوهشگران است که بتوانند تبحر لازم را برای انجام فعالیتهای پژوهشی و آموزشی ، در زمینه رشته خاص علمی خود کسب کنند . لازمه این امر ، توان بهره گیری صحیح و مناسب از اطلاعات می باشد .

چرا که اطلاعات بعنوان یکی از منابع ضروری جهت پیشرفت های علمی و فنی کشور است و می توان گفت که در پیشبرد توسعه جامعه اطلاعات عاملی جدایی ناپذیر است در تولید دانش و پژوهش که به سهم خود ارضای نیازهای مردم را ممکن می سازد اطلاعات جزئی با اهمیت است ( ارجمند 1374: 11 ) .

یکی از راههای کسب اطلاعات به روز ، استفاده از اینترنت  می باشد و با توجه به نقش مهمی که اینترنت  در امر دستیابی به اطلاعات روز آمد و ارتباط سریع میان دانشمندان حوزه های مختلف  علوم ایفا می کند . لذا ضرورت شناخت بیشتر اینترنت  توانایی های این شبکه ، هدف و میزان استفاده از اینترنت  بعنوان یکی از راههای دستیابی به اطلاعات و بررسی موانع و مشکلات موجود  در استفاده مانند عدم آشنایی با شیوه های صحیح جستجو و عدم آگاهی از منابع و خدمات موجود در امر آموزش و پژوهش ضروری بنظر می رسد ( فتاحی 1383 : 153 ) .

از طرفی با شناخت رفتار اطلاع یابی آموزشی و پژوهشی و آشنایی یا انگیزه ها و اهداف و شیوه های صحیح جستجو ، در وقت و هزینه دانشجویان و پژوهشگران صرفه جویی می شود . دانشجویان می توانند ، اطلاعات مرتبط و معتبری را بدست آورند و در جهت تکمیل فعالیتهای آموزشی و پژوهشی خود از آن استفاده کنند تا از دوباره کاریها و یا استفاده از روش آزمون و خطا برحذر باشند بنابراین شناخت بیشتر اهداف جستجو و منابع و کانالهای مورد استفاده و شیوه  دستیابی به اطلاعات ضروری بنظر می رسد تا با شناخت بیشتر،اطلاعات مناسب برای پژوهشگران و دانشجویان برای انجام فعالیتهای علمی فراهم شود .

اهداف پژوهش :  

پژوهش حاضر به بررسی رفتار اطلاع یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در استفاده از اینترنت می پردازد .استفاده روز افزون از اینترنت  و کثرت اطلاعات موجود ، افراد را نا گزیر از قرار گرفتن در مجراهای اطلاعاتی می کند که سبب پیدایش رفتار اطلاع یابی می شود . رفتار اطلاع یابی برخاسته از شناخت نیازهای دانشجویان از جستجوی اطلاعات ، آگاهی از روشهای صحیح جستجوی اطلاعات و مقایسه رفتار اطلاع یابی دانشجویان رشته های علوم انسانی و فنی و  مهندسی و بررسی رابطه بین رشته تحصیلی و سطح تحصیلات و توانایی استفاده از اینترنت  و همچنین شناسایی مشکلات و مسائل آنها در راه یابی به منابع مورد نیاز می باشد .

با کسب اطلاع در رابطه با رفتار اطلاع یابی و تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده می توان اطلاعاتی برای مسؤلان جهت درک بهتر و دقیق تر  از نیازهای کاربران ، مشکلات استفاده کنندگان و کاربران و تاثیر اینترنت  روی فعالیت های آموزشی و پژوهشی آنان فراهم آید تا سرمایه گذاریهای لازم صورت گیرد .

اهداف کلی پژوهشی عارتند از :

1. شناسایی  و کشف  اهداف دانشجویان از کسب اطلاعات
2. شناسایی شیوه های دستیابی دانشجویات به اطلاعات
3. تعیین گرایش دانشجویان به ابزارها و خدمات اینترنت 
4. تعیین چگونگی کسب اطلاعات توسط دانشجویان
5. شناسایی موانع و مشکلات موجود در استفاده از اینترنت 
6. تعیین میزان توانایی دانشجویان در استفاده از اینترنت 
7. مقایسه رفتار اطلاع یابی آموزشی – پژوهشی دانشجویان رشته علوم انسانی و فنی مهندسی

سؤالات پژوهشی :

1. آیا دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری رشته های علوم انسانی و فنی مهندسی از شیوه های صحیح جستجوی اطلاعات از اینترنت  بهره می گیرند ؟
2. هدف دانشجویان  از کسب اطلاعات چیست ؟ و چند درصد از استفاده کندگان به منظور کسب اطلاعات آموزشی و پژوهشی از اینترنت  استفاده می کنند ؟
3. دانشجویان  چه سهمی یا چه درصدی از اطلاعات مورد استفاده خود را از منابع اینترنتی کسب می کنند ؟
4. آیا بین سطح تحصیلات و توانایی استفاده از اینترنت  رابطه وجود دارد ؟
5. آیا توانایی استفاده از اینترنت  در رشته های مختلف ، متفاوت است ؟

فرضیه های پژوهشی :

1. بین رشته تحصیلی و توانایی استفاده از اینترنت استفاده از اینترنت  رابطه وجود دارد .
2. دلایل استفاده از اینترنت  در رشته های تحصیلی دانشجویان  متفاوت است .  
3.  رفتار صحیح جستجوی اطلاعات در رشته های  تحصیلی مختلف متفاوت است  .
4. رفتار صحیح جستجوی  اطلاعات دردوره های تحصیلی مختلف متفاوت است .  
5. بین دوره های تحصیلی و توانائی استفاده از اینترنت  رابطه وجود دارد .
6. بین مدت زمان استفاده از اینترنت  و رشته تحصیلی ارتباط وجود دارد .

تعریف مفاهیم :

رفتار اطلاع یابی : مجموعه فعالیتهای فرد برای رفع نیازهای اطلاعاتی است و شامل مشخص کردن هدف ، روش ، ابزار جستجو ، نوع اطلاعات مورد جستجو و شیوه دسترسی به اطلاعات می باشد.

 رفتار اطلاع یابی آموزشی – پژوهشی :  چگونگی کسب اطلاع به منظور انجام فعالیتهای آموزشی – پژوهشی در دستیابی به اطلاعات می باشد .

تعریف : دوره کارشناسی ارشد ، یکی از دوره های آموزشی عالی بالاتر از دوره کارشناسی است که پس از آن به اجرا در می آید و سرانجام به اعطا مدرک کارشناسی اشرد در رشته مربوطه منتهی می گردد .

دوره دکتری : PhD   بالاترین مقطع تحصیلی آموزش عالی است که به اعطا مدرک می انجامد و مجموعه ای هماهنگ ازفعالیت های پژوهشی و آموزشی است (آیین نامه مقررات 1376 )

تعاریف عملیاتی مفاهیم :

رفتار اطلاع یابی – آموزشی – پژوهشی  توسط پرسشنامه محقق ساخته سنجیده می شود .