زمین‌شناسی البرز مركزی (فاقد چند عكس)

انگارة بزرگ ناودیس تتیس: براساس این نظریه، در جایگاه كنونی كوه های آلپ- هیمالیا، بزرگ ناودیسی وجود داشته است كه از اشتقاق ابر قارة پانگه آ شكل گرفته و زادگاه نوار چین خوردة آلپ- هیمالیا است. دربارة بخش ایرانی این بزرگ ناودیس فرض بر آن است كه البرز، به دلیل داشتن سنگ های آتشفشانی فراوان، نوعی ائوژئوسینكلینال و زاگرس به دلیل نداشتن سنگ های آتشفشانی نوعی میوژئوسینكلینال است كه به وسیلة تودة مقاوم ایران مركزی از یكدیگر جدا بوده اند.

با آغاز پژوهش های زمین شناختی گسترده، این یقین به دست آمد كه انگارة بزرگ ناودیس تتیس با ویژگی های زمین شناختی ایران همخوانی و هماهنگی ندارد و ایرادات زیر بر آن وارد است:

• سنگ های منسوب به پركامبرین ایران، با وجود دگرگونی و دگرشكلی پیشرفته، آواری های انباشته شده در حوضه های كم ژرفایند.

• ردیف های پركامبرین پسین- تریاس میانی ایران، رسوبات كنار قاره ای هستند كه در محیط های پلاتفرمی انباشته شده اند. در ضمن، در این توالی ایست های رسوبی متعدد وجود دارد كه گاهی به بزرگی 40 و حتی 70 میلیون سال است بنابراین ویژگی های سنگی و محیط های رسوبی پركامبرین پسین- تریاس میانی ایران شباهتی به بزرگ ناودیس ندارد.

• ردیف های تریاس بالا- ژوراسیك میانی ایران (به جز زاگرس) رسوب های زغالدارند كه در حوضه های پیش بوم باتلاقی- مردابی نزدیك به ساحل انباشته شده اند.
• توصیف تودة میانی برای ایران مركزی پذیرفتنی نیست، چرا كه فازهای گوناگون آلپی بر این بخش اثر درخور توجه دارند و حتی در مقایسه با البرز و زاگرس پویاترند.
• فراوانی سنگ های آتشفشانی سنوزوییك نمی تواند از ویژگی های بزرگ ناودیسی البرز باشد چرا كه از یك سو بخشی بزرگ از این سنگ ها بر محیط های رسوبی بر قاره ای گواهی می دهند و ویژگی بزرگ ناودیس ها را ندارند و از سوی دیگر، سنگ های آتشفشانی یاد شده محدود به البرز نیستند و این گونه سنگ ها را می توان در گستره هایی وسیع از ایران مركزی دید.
• مقایسه رسوبات پالئوزوییك و مزوزوییك البرز و ایران مركزی نشان می‌دهد كه در بسیاری از زمان ها، رسوبات این دو پهنه در شرایط یكسانی انباشته شده اند و رخسارة سنگی همانند دارند. به گفتة دیگر نه ایران مركزی تودة میانی بوده و نه البرز بزرگ ناودیس.

با تكیه بر گفته های یاد شده دیده می‌شود كه تكوین حوضه های رسوبی ایران و رویدادهای زمین ساختی آن را نمی توان با ساخت های پیچیدة زمین ناودیس ها مقایسه كرد و سنج

انگارة زمین ساخت ورقی: وجود بعضی پوسته های اقیانوسی سبب شده است تا گروهی از زمین شناسان، جایگاه زمین شناسی ایران را در چارچوب زمین ساخت ورقی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. به باور این زمین شناسان (اسمیت، هامیلتون، 1970، كرافورد، 1972، و ....)، در محل كنونی راندگی اصلی زاگرس اقیانوسی گسترده‌ای به نام تتیس وجود داشته كه دو قارة آفریقا- عربستان (گندوانا) و اروپا قارة اوراسیا و زاگرس لبة شمالی سپر آفریقا- عربستان هستند. سه دلیل عمدة این دیدگاه عبارتست از:

• تفاوت رخساره های سنگی و زمین ساختی رسوبات دوران دوم و سوم زاگرس با سایر نواحی ایران.
• وجود سنگ های افیولیتی در امتداد راندگی اصلی زاگرس.
• وجود نوار آتشفشانی ارومیه- بزمان.

یافته های نوین زمین ساختی ایران نشان می دهند كه انگارة زمین ساخت ورقی بیانگر جایگاه واقعی زمین ساختی ایران نیست و الگوی توصیف شده به ویژه تعلق ایران مركزی و البرز به قارة اوراسیا با پاره ای از واقعیت های ملموس در ناهماهنگی است. زیرا:

• پی سنگ پركامبرین ایران مركزی و عربستان از نظر نوع سنگ ها شرایط پیدایش و زمان سخت شدگی شباهت زیاد دارند.
• پس از سخت شدن پی سنگ پركامبرین، از زمان پركامبرین پسین تا تریاس میانی، شرایط حاكم بر محیط های رسوبی البرز، ایران مركزی، زاگرس و عربستان همانند بوده است. همانندی رخساره های سنگی مورد سخن، ضمن نفی جدایی البرز- ایران مركزی از زاگرس- عربستان، نشان می‌دهد كه دست كم در زمان های پركامبرین پسین، كامبرین و حتی اردویسین تمام نواحی یاد شده سرزمینی یكپارچه بوده است.

اسمیت (1973)، در بازپسین انگارة زمین ساخت ورقی خود، بر این باور است كه اقیانوس تتیس در زمان پرمین شكل گرفته و همزمان با پیدایش اقیانوس هند بسته شده است. ولی، افتخار نژاد (1359) سنگ آهك های پرمین زاگرس، به ویژه افق های بوكسیتی آن را مشابه البرز، ایران مركزی و آذربایجان می داند كه نشانگر شرایط آب و هوایی یكسان در این نواحی و یكپارچگی آنهاست.

• در انگارة زمین ساخت ورقی، كمان های ماگمایی حاصل از فرورانش باید دارای تركیب شیمیایی كلسیمی- قلیایی باشند در حالی كه، كمان ماگمایی ارومیه- بزمان، بیشتر، فرآورد تكاپوی ماگمایی از نوع قلیایی است كه یادآور كافت های درون قاره‌ای است.
• بسیاری از زمین شناسان بر این باورند كه برخورد نهایی دو ورق زاگرس و ایران مركزی به سن كرتاسة پسین- پالئوسن است. چنانچه این فرض درست باشد در آن صورت فرآیندهای ماگمایی ترشیری ارومیه- بزمان را می توان نوعی ماگماتیسم بعد از برخورد قاره ای دانست كه وابسته به پدیدة فرورانش نیست (عمیدی، امامی، 1984).
• بیشتر زمین شناسان بر این باوراند كه زمان به هم رسیدن و چفت شدگی آغازین دو ورق ایران مركزی و زاگرس- عربستان در اواخر كرتاسه بوده است. به همین دلیل، كمان ماگمایی ارومیه- بزمان كه حاصل فرورانش و چفت شدگی است، باید به سن كرتاسة پسین باشد. در حالی كه تكاپوهای آتشفشانی این كمربند در ائوسن آغاز شده و در میوسن به بشترین مقدار رسیده است، یعنی زمانی كه گمان می رود فرورانش به پایان رسیده و برخورد نهایی ورق‌ها صورت گرفته است.

به لحاظ وجود رخنمون های افیولیتی در محل راندگی اصلی زاگرس، وجود یك اشتقاق درون قاره ای بین ایران مركزی و زاگرس- عربستان حتمی است. ولی، محل و زمان اشتقاق، میزان جدایش بین دو ورق و حتی زمان به هم رسیدن دوبارة ورق ها و چگونگی بسته شدن آن پرسش هایی است كه هنوز به طور نهایی پاسخ داده نشده است.

افیولیت های كرمانشاه و نیریز باعث شده اند تا گروه بزرگی از زمین شناسان، محل اشتقاق را منطبق بر راندگی امروز زاگرس بدانند. در حالی كه فالكن (1967)، علوی (1991)، محل زمیندرز را در حدود 130 كیلومتر به سوی شمال خاور و در لبة جنوب باختری كمال ارومیه- بزمان می دانند.

چنانچه اشتقاق بین ورق ایران و ورق زاگرس- عربستان محل جدایش دو قارة اوراسیا و گندوانا باشد، پدیدة اشتقاق باید بسیار كهن باشد در حالی كه اسمیت (1973) به زمان پرمین باور دارد و شواهد مستند دال بر تریاس پسین است.