پژوهشی در تناسب آیات

این معجزه جاوید كه به صورت كتابی مشتمل بر سور و آیات است، مجموعه ای هدفمند، منظم و یكپارچه است كه در عین كامل بودن و مشتمل بودن بر تمام نیازهای بشر از هر گونه ضعف و یا زیادت مبراست.

قرآن كریم دریچه ای است مابین خالق و مخلوق، خالقی ازلی و ابدی و مخلوقی فانی و این كتاب مقدس در همه ادوار، پاسخگوی بشر تشنه حقیقت و خواهان شناخت خالق خویش است شناخت قرآن برای هر فرد عالم به عنوان فرد عالم و برای هر فرد مؤمن به عنوان یك فرد مؤمن امری ضروری و واجب است. شناخت قرآن از آن جهت ضروری است كه این كتاب، در تكوین سرنوشت جوامع اسلامی و بلكه در تكوین سرنوشت بشریت مؤثر بوده است. نگاهی به تاریخ، این نكته را روشن می كند كه عملاً هیچ كتابی به اندازه قرآن بر روی جوامع بشری و بر زندگی انسانها تاثیر گذار نبوده است.

در این تحقیق بر آنیم تا یكی از وجوه اعجاز قرآن یعنی وجود تناسب و هماهنگی میان آیات قرآن كریم را بررسی كنیم.

منابع اصلی در این تحقیق اولاً كتبی است كه به طور مستقیم به بحث تناسب آیات پرداخته و ثانیاً كتابهایی كه این بحث را در میان فصول و بخشهایشان آورده اند و در بحث موردی، یعنی اثبات وجود تناسب بین دسته های مختلفی از آیات منبع اصلی كتب تفاسیر است كه در این میان از مهمترین كتابهای تفسیری شیعه و سنی استفاده شده است.

این تحقیق مشتمل بر كلیات و سه بخش و هشت فصل می باشد كه به بررسی وجوه مختلف مطرح در خصوص تناسب آیات پرداخته شده است.

امید است با بررسی های بیشتر و یافتن هر چه بیشتر حقایق در این زمینه راه به سوی دستیابی به دریای بیكران معارف قرآن هموار تر گردد.

حامده نكوفال 

12 شهریور /84

بیان مسأله:

كتاب الهی به اعتبارهای مختلف به اجزائی تقسیم می‌شود، از جمله سوره، آیه، جزء، حزب و… آنچه كه آشكار است، این است كه از زمان نزول، آیات و سور به طور مجزا وجود داشتند، و با استفاده از احادیث می توان به این مطلب دست یافت و همچنین اكثر علمای علوم قرآنی معتقدند، همزمان با نزول آیات، پیامبر اكرم (ص) جایگاه دقیق آنها را نیز مشخص می فرمودند، بنابراین ترتیب آیات توقیفی است. همچنانكه بسیاری از علمای اسلامی نیز بر این مطلب تصریح دارند از جمله:

(زركشی در البرهان می نویسد «فاما الایات فی كل سوره و وضع البسمله اوائلها فترتیبها توقیفی بلاشك و لا خلاف فیه» سیوطی در الاتقان خود بر همین نظر است و چنین می نویسد:«الاجماع و النصوص المترادفه علی ان ترتیب الایات توقیفی لاشبهه فی ذلك اما الاجماع فنقله غیر واحد، منهم الزركشی فی البرهان و ابوجعفر ابن زبیر فی مناسباته و عبارته: ترتیب الآیات فی سورها واقع بتوقیفه (ص) و امره من غیر خلاف فی هذا بین المسلمین»، محمد عبدالعظیم زرقانی كه از دیگر دانشمندان علوم اسلامی است نیز می‌نویسد:«انعقد اجماع الامة علی ان ترتیب آیات القرآن الكریم علی هذا النمط الذی نراه الیوم بالمصاحف كان بتوقیف من النبی (ص) عن الله تعالی و انه لا مجال للرأی و الاجتهاد فیه»)[1].

حال كه ثابت شد ترتیب آیات توقیفی است و براساس حكمت الهی می باشد و لغو و بیهوده نیست، و دیده می شود كه برخی آیات مجاور شامل موضوعات مختلف و متفاوت هستند و در بعضی موارد دیده می شود حتی در یك آیه نیز موضوعات كاملاً متفاوت مطرح است، در یك دید كلی، گاهاً اختلاف در یك آیه، تفاوت در عبارات مجاور، اختلاف موضوعات مطرح در یك آیه با عبارت انتهایی، اختلاف میان آیات مجاور، اختلاف میان آیات یك سوره، اختلاف میان سوره های مجاور دیده می شود ولی در پس این اختلافات حكمت و یا حكمتهایی نهفته است كه كشف همه آنها نیازمند غور و بررسی فراوان و استفاده از منبع بیكران علم معصومین (ع) می باشد.

و اما در مورد تناسب سوره ها از آنجا كه توقیفی بودن آنها ثابت شده نیست و حداقل در پاره‌ای موارد، چینش اجتهادی سور برای ما محرز است در این تحقیق وارد حیطه تناسب سور نشده‌ایم و بررسی های انجام شده بر روی تحقیقات صورت گرفته در مورد تناسب سور نشان می دهد، غالب ارتباطات ذكر شده، با تكلف، ابداعی و ذوقی بوده و دارای پشتوانه محكم و قابل اعتمادی نیست، بنابراین در این بحث به این موضوع پرداخته نشده است.

نكته دیگر این است كه به دلیل شباهت سه واژه: سیاق، اسباب النزول و تناسب، گاهاً این واژگان به جای یكدیگر استعمال می شوند و این در حالی است كه حوزه این سه علم از یكدیگر تفكیك شده است. (اسباب النزول، پیوند یك یا چند آیه با بافت تاریخی آن آیات را بیان می كند، اما علم مناسب میان آیات و سوره ها ترتیب تاریخی در نزول آیات قرآن را كنار می گذارد و رابطه ای میان آن آیات و سوره ها را در ترتیب كنونی متن قرآنی بررسی می كند و سیاق قراینی است كه در شناساندن معنای متن نقش دارد)[2]، با توجه به تعاریف مذكور روشن می شود كه این سه حوزه علیرغم شباهتهایی، از یكدیگر قابل تفكیك می باشند و نمی توان آنها را به جای یكدیگر بكار برد. و اما موضوع اصلی این تحقیق كه همان مناسبت میان آیات می باشد، یك بحث توصیفی است و عمدة دانشمندان علوم اسلامی به شرایط معنوی و وجود پیوندی نیرومند میان آیات معتقدند، البته در این میان نقدهایی هم وجود دارد كه قویترین آنها متعلق به شیخ عزالدین عبدالسلام (606) می‌باشد كه معتقد است شرط وجود ارتباط آن است كه موضوع متن، موضوعی واحد باشد و در قرآن كریم كه در مدت زمانی طولانی (23 سال) و در شرایط گوناگون و با موضوعات مختلفی نازل شده، نمی توان ارتباطی یافت و كوشش در این زمینه بیهوده بلكه نادرست می باشد. ولی غالب اندیشمندان با نظریة تناسب آیات موافقند و ادلة مختلفی را در جهت اثبات آن ارائه كرده اند، از جمله مهمترین دلایل بر وجود تناسب میان آیات مسأله وحدت ذات اقدس الهی و وحدت موضوعی كلیه معارف قرآن كریم است كه اثبات می كند علی رغم مشاهده تشتت و اختلافات ظاهری میان آیات، همه آنها یك كل تجزیه ناپذیر می باشند و دانش تناسب به گشودن اسرار ترتیب آیات می پردازد.

همچنانی كه در فصول آینده نیز ذكر خواهیم كرد، اولین كسی كه در زمینه دانش تناسب آیات كتابی تألیف كرد ابوبكر نیشابوری بود كه متأسفانه اثر مكتوبی از وی به دست ما نرسیده دومین كتاب در این زمینه كتاب «البرهان فی مناسبة ترتیب سور القرآن» می باشد و سیوطی دانشمند بزرگ قرن دهم معتقد است سومین كتاب را خودش در این زمینه با نام «تناسق الدرر فی تناسب السور» تألیف نموده است، كتابهای دیگری نیز در این زمینه به رشته تحریر در آمده‌اند كه به دلیل بحث مفصل در این خصوص در فصل سوم این تحقیق از تكرار آن خودداری می كنیم. ولی آنچه مشهود است تلاش دانشمندان اخیر در این زمینه است كه نگارش كتابهایی با همین عنوان، مقالات، پایان نامه ها و … گواه این مدعاست، توجه مفسران نیز در این زمینه رو به افزایش است و حتی برخی از مفسران در مورد هر آیه، تحت عنوان تناسب آیات و یا نظم به بررسی موردی پیوستگی میان آیات پرداخته و نظرات اندیشمندانه خود را مطرح ساخته‌اند از جمله آیت ا… جوادی آملی «حفظه الله» در تفسیر تسنیم خود در ابتدای بحث تقسیری، بحثی نسبتاً مفصل را به این موضوع اختصاص داده اند.

البته در خصوص تناسب آیات حرفهای ناگفته بسیار زیادی وجود دارد كه تحقیقات و زمان بیشتری جهت كشف آنها لازم است.

اهمیت موضوع:

(مطالعه و بررسی دربارة هماهنگی و تناسب میان اجزاء و بخشهای قرآن كریم، یكی از جذابترین و سودمندترین دانشهای قرآنی است و نكات شناختی و تفسیری فراوانی را در خود نهفته دارد.

برخی از آثار و فواید این بحث بدین قرار است:

الف) توانمند ساختن مفسر و گشودن دریچه های جدید در تفسیر و دستیابی به لطایفی در قرآن.

ب) پاسخ به شبهات و دفاع از حریم قرآن كریم.

ج) اثبات معجزه بودن قرآن كریم.

د) یاری رساندن به دیگر قضایای علوم قرآنی و برخی مباحث اعتقادی)[3]

(دلایلی كه اقتضا دارد علم تناسب آیات هر چه بیشتر مورد توجه قرار گیرد، در دو عنوان زیر خلاصه می گردد:

1- پاسخ به نظریه‌ای كه قرآن را پراكنده و از هم گسسته می داند:

 غالب مستشرقان و برخی از دانشمندان اسلامی معتقدند كه قرآن، مجموعه ای پراكنده است كه رشته مطالب آن از هم گسسته شده است، اینان برای اثبات نظریه خویش، عمدتاً به اجتهادی بودن ترتیب آیات و شیوه بیانی قرآن نظر دارند كه در آن برخی تكرار ها قابل مشاهده است و گاه در میان آیات مربوط به یك موضوع خاص، ناگهان، مسأله دیگری روییده و به دنبال آن مجدداً موضوع نخستین از سر گرفته می شود. مفاد این دیدگاه، تنزل دادن كلام آسمانی قرآن به سطحی پایینتر از سخنان معمولی بشری است كه به هیچ روی نمی توان نشانه ای از اعجاز را در چگونگی نظم گرفتن مطالب آن جستجو كرد.