تاریخ از دیدگاه قرآن

لیكن فن تاریخ با این همه شرافت و منافع كه دارد، همواره ملعبه دو عامل فساد بوده، واز این به بعد هم خواهد بود، و این دو عامل تاریخ را از صحت طبع، و صدق بیان به سوى باطل‏و دروغ منحرف كرده است.

دو عامل مهم همواره در فن تاریخ دخالت كرده و موجب فساد و بى اعتباری آن گشته‏اند

عامل اول: حكومت‏هاى خودكامه‏اى بوده كه به حكم خودكامگى و داشتن قوه وقدرت، هر چیزى كه به نفعش تمام مى‏شد، اشاعه مى‏داده است، (هر چند دروغ محض‏مى‏بود)و هر چه را كه به ضررش تمام مى‏شده، با اعمال قدرت، جلوى اشاعه آن را مى‏گرفته‏است، (هر چند كه صدق محض مى‏بود)و یا آن را به صورتى اشاعه مى‏داد كه باز به نفعش‏تمام شود، و این چیزى نیست كه كسى در آن تردید داشته باشد(اصلا اقتضاى خودكامگى‏همین است و همواره به چشم خود مى‏بینیم)كه اینگونه حكومت‏ها باطل و دروغ را به لباس‏حق و صدق در مى‏آورند، و به خورد مردم مى‏دهند علتش هم این است كه انسان چه فرد فردش‏و چه مجتمعش، بر این فطرت مفطور شده و به هر جور كه ممكن باشد منافع را به سوى خود جلب‏نموده، و ضررها را از خود دفع مى‏كند، و كسى كه كمترین شعورى داشته باشد و بتواند اوضاع‏حاضر عصر خود را درك نموده و در تاریخ امت‏هاى گذشته و حتى امت‏هاى خیلى دور نظربیفكند، این حقیقت را مى‏بیند.

عامل دوم: متهم بودن بینندگان و شنوندگان حوادث و مطالب تاریخى، و نیز آن‏كسانى است كه از ایشان نقل مى‏كنند، و یا در كتاب خود مى‏آورند، و چون ما مى‏دانیم كه‏این دو طایفه، خالى از احساسات باطنى و یا تعصب‏هاى قومى نیستند، و در آنچه كه تحمل‏مى‏كنند و یا در باره آن داورى مى‏نمایند حب و بغض و یا تعصب‏هاى درونى را دخالت‏مى‏دهند، براى اینكه حاملین اخبار در گذشته، با در نظر گرفتن اینكه حكومت در اعصار ایشان‏حكومت دین بوده، و قهرا خود آنان متدین به یكى از ادیان و مذاهب بوده‏اند، و احساسات‏مذهبى و تعصبات قومى در ایشان شدید بوده، قهرا اخبار تاریخى آنان از آن جهت كه یك‏حدى از آن به احكام دین بر مى‏خورده، مشوب با آن احساسات و تعصبات بوده است.