در این مقاله خواهیم كوشید ضمن طرح دقیق مساله، نظرات مهم فلاسفه را در اینمورد به اجمال و بطور فشرده بررسی كرده و در پایان راه حلی را كه استاد شهید مرتضی مطهری در كتاب “مساله شناخت” خود بر مبنای آراء و اقوال فلاسفه اسلامی مطرح نموده اند ارائه می دهیم⁽⁴⁾.

2- طرح مساله

این امری بدیهی است كه (مادامیكه خود را به شناخت ماخذ از ادراكات حسی محدود كنیم) انسان تنها می تواند احكام و قضایای جزئی و خاص را تجربه كند. اما شكل غالب علم انسانی را گزاره های كلی و عام تشكیل می دهند. گزاره هایی مانند “آب در شرایط متعارف در 100 درجه سانتیگراد بجوش می آید” یا “انسان، فانی است”. روشن است كه صدق این احكام هرگز بنحو بیواسطه به تجربه در نمی آیند. هر مشاهده گری می تواند مقداری آب را در شرایط متعارفی بتدریج گرم كند و مشاهده نماید كه با رسیدن دمای آن به 100 درجه سانتیگراد، اب شروع به جوشیدن می كند.

حداكثر دمایی كه این مشاهده گر می تواند بر مبنای این تجربه كند اینست كه “این مقدار مشخص آب كه در ظرف روبروی من قرار دارد، در 100 درجه سانتیگراد بجوش می‌آید”. او می تواند این آزمایش را بارها و بارها تكرار كند، اما هر بار قضیه‌ای كه صدقش را تجربه می كند، قضیه ای جزئی و خاص از همین نوع خواهد بود.

مرگ میلیونها انسان تا كنون به تجربه آدمی در آمده است، اما آنچه كه از این تجربه عاید علم انسانی می شود چیزی نیست جز میلیونها قضیه جزئی به شكل “سقراط، فانی است”. پس چگونه انسان از این مشاهدات جزیی بناگاه دست به تعمیم میزند و به قضایای كلی و عام دست می یابد. علت اعتبار این احكام كلی كه از استقراء، یا به تعبیر منطقیون “استقراء ناقص” احكام جزیی محدود بدست آمده اند؟ چیست؟

این مساله كه آن را “مشكل استقراء”⁽⁵⁾ می نامند، مساله ای است كه چندین قرن است فلاسفه غرب را بخود مشغول داشته است. فیلسوفان بسیاری در اطراف این مساله مطالعه كرده اند اما توفیق آنان ناچیز بوده است.