معاد در قرآن و روایات

استدلال قرآن بر معاد

قرآن كریم، در عین آنكه ایمان به معاد را ضروری می شمارد، در مواردی نیز به استدلال بر معاد می پردازد و این مطلب گواه بر منافات نداشتن مقوله های ایمانی با تعقل و خردورزی است. این استدلال ها مبتنی بر خداشناسی است و معادشناسی بدون خداشناسی صحیح و مصون از خطا به انجام نمی رسد. بر این اساس، اسما و صفات ثبوتی خداوند چون حكمت، قدرت، صدق و... یا صفات سلبی هم چون امتناع لهو و ظلم از خداوند، می تواند دلیلی عقلی بر تحقق معاد باشد. بنابراین اصل معاد هم از راه درونْ دینی و هم از راه برونْ دینی (كه گاه با هدایت متون دینی به مواد و مقدمات لازم به انجام می رسد) قابل اثبات است. در اینجا به اختصار پاره ای از استدلال های قرآن بر معاد را كه مبتنی بر حكمت و عدل الهی است یادآور می شویم:

الف ـ قرآن بقا و جاودانگی و رجوع به سوی خداوند را توجیه كننده ی خلقت آسمان و زمین می داند و حذف معاد را موجب عبث و بیهودگی خلقت عالم می شمارد، در حالی كه هم خالق حقّ است و هم خلقت او، و باطل به هیچ روی به طبیعت حق راهی ندارد.

«و ما خلقنا السّموات والارض وما بینهما لاعبین. ما خلقناهما الاّ بالحقّ ولكنّ اكثرهم لایعلمون.» (دخان / 39 ـ 38)

«وما خلقنا السموات والارض وما بینهما الاّ بالحقّ وانّ السّاعة لاتیة.»(حجر / 85)

لعب به افعالی گفته می شود كه غایت آن ها خیالی است، نه واقعی; هم چون افعال كودكان كه صرفاً از توهم و خیال كودكانه ناشی می شود. و چون افعال لعب صاحب خود را از اعمال واقعی یعنی اعمالی كه غایت حقیقی دارند، باز می دارد، از مصادیق لهو به شمار می روند. بر اساس آیه ی یاد شده اگر خلقت عالم، غایتی نداشته باشد و رو به عدم و نیستی برود، وجودش عبث و بیهوده می شود و خداوند منزه از كار عبث و بیهوده است.

خداوند بسیاری از امور را به وجدان و بنیاد اخلاقی آدمی سپرده است، تا خود داوری كرده حق را دریابد. چگونه می توان پذیرفت كه انسان عاقلی كاری را انجام دهد و هیچ هدف و مقصدی از آن نداشته باشد. چیزی را بسازد كه می خواهد نابودش كند. و یا وقتی از او می پرسند چرا كاری را انجام می دهد توجیهی نداشته باشد. حال كه چنین است، خداوند ما را به وجدانمان ارجاع می دهد. شما آدمیان چگونه می توانید كار خداوندی را كه علم و قدرتش مطلق و بی نهایت است، عبث و بیهوده تلقی كنید. انكار معاد خلقت خداوند را عبث و بیهوده می نمایاند. پس كل نظام مخلوقات باقی و برقرار خواهد بود.

درباره ی ضرورت معاد و جاودانگی آدمی و ملازمه ی نفی معاد با عبث و بیهودگی آمده است:

«أفحسبتم انّما خلقناكم عبثا و انّكم الینا لاترجعون.» (مؤمنون / 115)

بنابراین، یا توجیه كننده ی خلقت آسمان ها و زمین و از جمله انسان، بازگشت به سوی خداوند و جاودانگی است و یا توجیه كننده ی خلقت آسمان و زمین، وجود انسان و توجیه گر وجود انسانی جاودانگی اوست. اما به نظر می رسد كه نظریه ی اول را شواهد بیش تری تأیید می كند. فی المثل، از پاره ای آیات چنین به دست می آید كه همه ی حیوانات از جاودانگی شخصی برخوردارند، هر چند به تفصیل در كیفیت زندگی اخروی آن ها سخن نرفته است:

«وما من دابَّة فی الارض ولا طائر یطیر بجناحیه الاّ امم امثالكم ما فرّطنا فی الكتاب من شیء ثمّ الی ربّهم یحشرون.» (انعام / 38)