تأملی كوتاه در رابطه فرهنگ و تكنولوژی – تكنوپولی

اغلب انسانها به «تكنولوژی» به عنوان یك رفیق قابل اعتماد می نگرند؛ به دو دلیل، نخست اینكه: تكنیك و صنعت زندگی را آسان تر، تمیزتر و طولانی تر می سازد. مگر از یك دوست و رفیق چه توقعی غیر از اینها می توان داشت؟ دوم اینكه: تكنیك از مدتها قبل و از همان آغاز رابطه ای بسیار نزدیك و در عین حال انعطاف ناپذیر با فرهنگ داشته است. به دلیل همین نزدیكی و اثرگذاری، بررسی تاثیر تكنولوژی در فرهنگ چندان ضروری به نظر نمی رسیده است. تكنیك در زمرة آن گروه از دوستان است كه اعتماد و متابعت ما را طلب می كند؛ و از آنجا كه این دوست نعمتهای بیشماری را به ما ارزانی می دارد، اغلب انسانها به خواستة او تن داده و اعتماد به او و متابعت از او را پذیرفته اند. اما چهره این دوست بخش تاریكی نیز دارد، هدایای او مستلزم هزینه های سرسام آوری است. اگر بخواهیم خطرات آن را گوشزد كنیم باید بگوییم كه رشد افسار گسیخته و غیرقابل كنترل تكنولوژی، تمام چشمه ها و كانونهای لازم زندگی و حیات را نابود می سازد. تكنولوژی مبانی اخلاقی را از فرهنگ زدوده و روابط روحی و روانی انسانها را، كه در حقیقت ارزشهای حیات انسانی است، به گور می سپارد. به طور خلاصه: تكنولوژی برای ما هم دوست است و هم دشمن.

قضاوت تاموس

در یكی از آثار افلاطون، به نام فایدروس (Phaidros) به داستانی برمی خوریم دربارة یكی از پادشاهان مصر علیا به نام تاموس.

«روزی یكی از خدایان به نام تئوت (Theuth) نزد تاموس میهمان بود. تئوت صاحب اختراعات و دانشهای بیشماری بود، از جمله، اعداد، علم حساب، هندسه، نجوم و كتابت. او اختراعات خود را به شاه عرضه داشته و از او می خواهد كه مصریان را با این اختراعات آشنا ساخته و آنان را بهره مند كند.» سقراط سپس چنین ادامه می دهد: «تاموس دربارة هر كدام از این اختراعات سوال می كرد و بسته به پاسخی كه از تئوت دربارة فواید و كاربرد هر كدام می شنید، براساس استنباط خود كه كدام را مفید و یا مضر تشخیص می داد، وی را تمجید و یا سرزنش می كرد، بیان تمام آنچه كه تئوت درباره فواید و كاربرد اختراعات خود به شاه گفته است موجب اطالة كلام می گردد. اما زمانی كه او موضوع «كتابت» و اختراع «حروف» را مطرح كرد، به شاه گفت: این هنر و فن خرد مصریان را بهبود بخشیده و قدرت حافظة آنان نیز به وسیله این حروف افزوده خواهد شد. چه مهم ترین كاربرد این حروف كمك به یادآوری اندوخته های ذهنی است. شاه در پاسخ گفت: ای تئوت هنرآفرین! فردی لازم است تا خواص آنچه را كه آفریده ای روشن سازد ولی شخص دیگری نیز لازم است كه فواید و مضرات آفریده های تو را برای كسانی كه از آن استفاده می كنند گوشزد نماید. حتی خود تو به عنوان پدر و خالق حروف نتیجه ای را كه از فراگیری آن حروف بیان كردی خلاف فایده ای است كه از آنها برشمردی؛ این حروف ذهن آموزنده را بیشتر به طرف فراموشی سوق می دهد. زیرا اعتماد و اتكا به این وسیله، كه از خارج باعث یادآوری و به خاطر آوردن محفوظات است، نیروی درونی و خلاقه دماغی او را كه مایة اصلی قدرت حافظه است می كاهد و كم كم از بین می برد. آنچه تو اختراع كرده ای، در حقیقت برای تقویت حافظه نیست، بلكه وسیله ای است برای حفظ یك خاطره. و آنجا كه می گویی به كمك این حروف صاحب خرد و شعور برتر می شوند، در حقیقت سرابی را نشان می دهی بدون آنكه به آبی دسترسی باشد. چه زمانی كه آنان مطالبی را می بینند، بدون آنكه آنها را آموخته باشند، خیال می كنند جزو دانایان هستند در حالی كه نادانانی هستند كه برای اجتماع نكبت می آفرینند و این در شرایطی است كه خود را خردمند و صاحب شعور می دانند.

امروزه بر هر كس كه حداقل لحظاتی به این واقعیت بیندیشد، این نكته كه گفتیم مبرهن است؛ اما با وجود آن، در حول و حوش خود انبوهی از «تئوت» های مصر و متعصب و پیامبران پرخروشی را كه فقط با یك چشم ، قدرت نگریستن دارند می بینیم كه فقط به تواناییهای صنعت و تكنیك چشم دوخته اند، بدون آنكه به این جنبه نیز بپردازند كه تكنولوژی چه چیزهایی را ویران ساخته است. این گونه افراد را می توان «تكنوفیل» (دلباختگان تكنولوژی) دانست كه مانند یك عاشق كه به معشوق خود نظاره می كند، به تكنیك می نگرند بدون آنكه لحظه ای نقاب از دیگر چهرة آن برداشته و یا حتی ذره ای به عواقب آتی آن بیندیشند. این چنین انسانهایی خطرناكند و باید با احتیاط با آنان روبه رو شد.

واقعیت این است كه قراردادی منعقد می شود كه براساس آن تكنیك هم می دهد و هم می ستاند. فقط كسانی كه دارای قدرت تعقل و عقل سلیم هستند می توانند خود را از هیجان زدگیهای ناشی از تحول و نوآوری تكنیك مصون نگاه دارند و عنان از كف ندهند.