پژوهشگرانی كه در زمینه تعزیه و تعزیه خوانی بررسی و تحقیق كرده اند در مورد اصل و منشأ و تاریخ پیدایی تعیه خوانی نظرهایی گاه مشابه و گاه متفاوت با یكدیگر ارائه داده اند. هیچ یك از تعزیه پژوهان نیز در پژوهش های خود در زمینه خاستگاه و پیدایی تعزیه خوانی به یك نتیجه و نظر دقیق و قطعی نرسیده اند و همچنان راه جست و جو و تحقیق درباره این مقوله گشوده مانده است.

در سرزمین های كهن جهان، بیشتر نمایش های كلاسیك رشته پیوندی با نمایش های آیینی و ریشه در اسطوره ها، افسانه ها، عقاید و باورها و به طور كلی فرهنگ عامه مردم داشته اند. مثلاً، آیین نیایش و بزرگداشت دیونیسوس[1]، یا باكوس[2]، خدای تاكستان ها و باروری و شور و جذبه عارفانه، بن مایه نمایش های كلاسیك تراژدی و كمدی یونانی بوده اند. ترائوره[3] (بی تا: 33) با اشاره به این موضوع و استناد به عقیده برخی نویسندگان درباره شكل گرفتن تراژدی و كمدی هجو آمیز یونان بر اساس آیین های سری دیونیسوسی و مراسمی كه به افتخار باكوس برپا می شده است، می نویسد: «نمایش های آتن، حتی پس از شناخته شدن به عنوان آثار ادبی و جدایی از مذهب،  برای مدتی طولانی بخشی از مراسم جشن و سرور بوده اند».

ایرانیان شیعه نیزبه یقین در ساختن تعزیه و به نمایش درآوردن واقعه های كربلا و حدیث مصائب سیدالشهدا به سنت نمایش های آیینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسبك و آیین های نیاكان خود و پاره ای از عناصر اسطوره ای و حماسی سازنده نمایش های آیینی نظر داشته و از آنها بهره گرفته اند. یكی از نویسندگان مصری می‌نویسد كه ایرانیان با پیش زمینه هنر تیاتر كه در جامعه داشتند، توانستند از شهادت امام حسین (ع) و اصحابش درام های مذهبی بیافرینند، در صورتی كه عرب ها هیچ گاه به این اندیشه نیفتادند كه از این وقایع بهره بگیرند، زیرا در میانشان هنر نمایش، سنت نبود (ابوالنقه، 69:1367).

نمایش «مصایب میترا» و «سوگ سیاوش» در ایران به احتمال قوی خاستگاه یا اصلی ترین نمونه از آیین های زمینه ساز نمایش «مصایب امام حسین» و وقایع كربلا بوده و این دو آیین در شكل گیری تعزیه خوانی تأثیر داشته اند.

ایرانیاین مهرپرست به هنگام برگزاری مناسك آیین خود، واقعه «مصایب میترا» را نیز به نمایش درآورده اند. در این نمایش چند تن از نقش آفرینان صورتك هایی بر جهره خود می زدند و روی سكویی كه پیروان آیین مهری برای نیایش های مذهبی ساخته بودند، می رفتند و همراه نیایش، واقعه مصایب مهر را نشان می دادند (رضوانی: 167:1357).

در سال مرگ سیاوش، مردم بخارا همراه آیین سوگواری سیاوش شهادت او را نمایش می دادند. در این نمایش، شبیه سیاوش را می ساختند و در عماری یا محملی می‌گذاشتند. این عماری یا محمل كه چهار سویش باز بود روی دوش می گرفتند و مویه كنان و سینه زنان در گذرگاه ها می گرداندند.

برخی از پژوهشگران، عناصری از اساطیر بین النهرینی، آناتولیایی و مصری را نیز در شكل دادن به آیین نمایشی تعزیه مؤثر دانسته و اسطوره تموز، رب النوع جوان بین النهرین را یكی از نمونه های تأثیرگذار بر تعزیه یاد كرده اند (یار شاطر، 135:1367).

برخی دیگر مسایب حضرت مسیح و شخصیت های افسانه ای و تاریخی دیگر در فرهنگ و سنت های هند و اروپا و سامی را در شكل گیری آیین تعزیه خوانی مؤثر می‌دانند. (بیمن، 30:1979).

پایگاه تكوین تعزیه خوانی

تعزیه خوانی بیرون از حوزه مسجد و منبر و حیطه عمل و نفوذ دستگاه رسمی مذهب و دور از نظر و رأی جامعه روحانیت و در میان توده مردم دیندار و متعصب كوچه و بازار تكوین یافت و شكل گرفت. در آغاز، بسیاری از فقیهان سنت گرا با شبیه و تشبیه و تعزیه خوانی مخالفت می كردند و به لباس معصومان درآمدن و در نقش آنان ظاهر شدن و شبیه درآوردن های مذهبی را گناه و اهانت به ساحت مقدس ائمه اطهار می دانستند. این گروه روحان معتقد بودند كه نباید به قصد عزاداری برای سیدالشهداء و اهل بیت و یاران او، و برا انجام دادن هر كار ثواب یا مستحب به كاری ناشایست و حرام دست زد. مثلاً، حاج زین العابدین كرمانی در رساله هفتاد مسأله، لازمه «شبیه به اهل بیت» را «علاوه بر جسارت و سوء ادب» به انبیاء و اولیاء، «تشبیه مردان به زنان» می دانست و می‌گفت این كار «در شرع مذموم است» (ستاری، 32:1370 حاشیه).

پس از اینكه تعزیه خوانی در جامعه ایران جا افتاد و علاقه توده مردم دیندار شیعه را به سوی خود كشانید، روحانیان سنت گرا با مشاهده شور و هیجان مردم به حضور در مجالس تعزیه خوانی، و دریافت شدید نمایش مصایب ائمه بر عامه مردم و نزدیك كردن بیش از پیش مردم به مذهب و دستگاه مذهبی، دست از مخالفت با تعزیه خوانی كشدیند و رفته رفته به پذیرش آن تن در دادند و اجرای تعزیه را با رعایت شرایطی مجاز و مشروع دانستند.

سوگواری های شیعان بغداد در سده 4 ق را می توان آغازی ترین شكل پیدایی نمایش مصایب حضرت سیدالشهداء، امام حسین (ع) به شمار آورد. بنابر گزارش هایی كه از جغرافی نویسان و تاریخ نویسان اسلامی درباره وقایع سال 352 ق در دست است، به دستور و تشویق معزالدوله دیلمی شیعیان در روز عاشورا با بستن بازارها و تعطیل كا و خرید و فروش گرد هم می آمدند و در نمایشی حزن انگیز به سوگواری می پرداختند. در این روز خیمه هایی در بازارها برپا می كردند و پلاس از خیمه ها و دكان های خود می آویختند و زنان موی سر را پریشان و صورت های خود را سیاه می كردند و در كوچه ها راه می افتادند و مویه كنان نوحه سرایی می كردند و به سر و روی خود می‌زدند (به نقل از فهیمی، 466:1357-467).

مهمتر از نمایش های سوگ شیعیان، اشاره ابن اثیر در الكامل به واقعه ای نمایشی در وقایع سال 363 ق است. او می نویسد مردم سنی محله سوق الطعام بغداد گرد آمده بودند، گروهی از آنان زنی را شبیه عایشه ساخته و بر شتری سوار كرده بودند و همراه دو تن شبیه طلحه و زبیر با گروهی دیگر كه آنها را اصحاب علی بن ابی طالب می‌نامیدند، جنگی به ظاهر در میان خود ترتیب داده بودند. فقیه برگزاری این نمایش را كه در واقع نمایش جنگ جمل بود، در مقام معارضه با شیعیان كرخ، كه به احتمال قوی شبیه واقعه كربلا را در عاشورا نمایش می دادند، دانسته است (همان،468).

از اواخر دوره صفوی به این سو عزاداری در روز عاشورا و به نمایش درآوردن واقعه روز كربلا صورت جدی تر و واقعی تر یافت. از آن پس شیعیان ایران در دسته های عزاداری عاشورا شبیه هایی از شخصیت های مقدس مذهبی و شهیدان كربلا را در محله‌ها و گذرها می گرداندند. هر یك از این شبیه ها، پیاده یا سواره و روی ارابه یا چهار چرخه، شرح مصایب شهیدان و اهل بیت امام حسین (ع) را با سخنانی منظوم می‌خواندند. گاهی شبیه ها نیز بعضی از واقعه های كربلا را با حركت هایی م نمودند. نویسنده سفرنامه تاریخ و جغرافیای امروز ایران كه در تاریخ 1739 م/1151 ق به زبان آلمانی انتشار یافته است، به نقل از دو سیاحت گر انگلیسی و هلندی به نام های سالامون و ون گخ، به نمایش واقعه كربلا روی ارابه، در زان احتمالاً شاه سلطان حسین (ع) یا نادرشاه، اشاره می كند و می نویسد افرادی شرح زندگی و اعمال و جنگ ها و شهادت امام حسین (ع) را روی ارابه هایی در دسته های عزا نمایش می دادند (ممنون،25: 1351).

رفته رفته، شبیه گردانی ها و نمایش ها بر روی وسایل رونده كه نشان دهنده مراحل اولیه شكل گیری شبیه سازی و شبیه خوانی بوده است، تحول یافت و به صورت نمایش آئینی- مذهبی شبیه خوانی یا تعزیه خوانی میدانی و صحنه ای درآمد. به این گونه كه وقایع كربلا و رخدادهای مربوط به ان را شبیه خوانان در میان میدان ها، حسینیه ها، صحن مساجد و سكوی تكیه های شهرها و روستاها برای مردم نمایش می دادند.

بنابراین با توجه به این اسناد، تاریخ پیدایی شكل گیری آغازین و ابتدایی تظاهرات نمایشی مصایب امام در دوره بوئیان، سده چهارم قمری، و پیدایش تعزیه خوانی به مفهوم نمایش كنونی در سال های پایانی دوره صفوی، یا اوایل دوره افشار، در سده دوازدهم قمری بوده است[4].

پیوند تعزیه با دین و مذهب

تعزیه در دوره حیات تاریخی اش، جدا از تعزیه های فرعی یا گوشه ها كه زمینه مذهبی نداشتند، پیوسته همبستگی خود را با مذهب عامه حفظ كرده و به صورت پاره ای از اندام مناسك عزاداری عامه مردم درآمد.

بی تردید تعزیه خوانی در پی پیوند با مراسم دسته گردانی های مذهبی در دهه اول محرم و دهه آخر صفر پدید آمد و با این مراسم آمیخت و همراه شد. تعزیه خوانان كه گروهی از عامه مردم بودند، داستان مصایب و آارم شخصیت های مذهبی و حماسه های قهرمانی شهیدان كربلا را كه پیش از آن در مقتلنامه ها و سوگچامه ها روایت شده بودند و از زبان مرثیه گویان و روضه خوانان و مداحان نقل می شدند، همچون نقالان با بهره گیری از هنر بیان و حركت و تقلید به نمایش درآوردند. از این زمان كه احتمالاً باید اواخر دوره صفوی باشد، تعزیه خوانی همچون نمایش آیینی- مذهبی، در عرصه هنر ایران آشكار گردید و همچنان كه «روح تراژدی متكامل یونان از زمان جنگ با ایرانیان رشد یافت» و بر اساس جنگ های یونان با ایرانیان بر روی صحنه آمد (كیندرمن، 1:1365/34)، روح تراژدی در ادبیات ایران نیز بر بنیاد وقایع كربلا و نبرد اولیا با اشقیا و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) در یك شكل نمایشی مأوا گرفت و نمایش یا «درام» مذهبی ایرانیان به صورت تعزیه جلوه گر شد.

چلكووسكی[5] رابطه تعزیه های اصلی با مذهب، به خصوص با اصل شهادت، و وفادار ماندن تعزیه به این رابطه را به درستی دریافته بود كه نوشت: «در روند تكاملی تعزیه، بازنمایی محاصره و كشتار در كربلا محور اصلی نمایش باقی مانده است. تعزیه هرگز ملازمه های مذهبی خود را از دست نداده است».

همو میان دسته گردانی محرم و نمایش مصایب امام حسین (ع) با نمای شمایل مصایب مسیح در اروپای قرون وسطی و مراسم هفته مصایب مسیح در برخی از سرزمین های مسیحی، شباهت های آشكاری می یابد. او فرق میان مراسم محرم و نمایش شمایل مصایب مسیح را در این می داند كه: در مراسم محرم تماشاچیان پابرجا می ماندند، در حالی كه صحنه های نمایشی حركت می كردند و در نمایش شمایل مصایب مسیح، صحنه های نمایشی پابرجا بودند و ناظران مغفرت جو حركت می كردند (چلكووسكی، 6:1976-7).
نحوه نمایش مصایب مسیح به مردم این چنین بود: مجموعه ای معمولاً در چهارده شمایل یا تصویر را كه حوادث پیاپی مصایب مسیح را نشان می دادند درون كلیسا یا در فضایی باز می گذاشتند.