زندگی عشایری1

الف) تولید بر پایه كشتزارهای دامی

عشایر، سنت و سابقه دیرینه ای در دامداری دارند، از طرفی تقریباً تمام روستاهای ما روستاهای كشاورزی هستند. اگر قرار باشد دهواره های جدیدی با جماعتهای عشایری كوچنده پدید آید با فعالیت اصلی آنها بر محور پرورش دام ، آن هم تا جایی كه ممكن باشد دامپروری نوین امروزی صورت گیرد. این دهواره ها باید علوفه و خوراك دام تولید كنند. در چنین دهواره هایی نگرانی همیشگی و دیرینة مهندسین كشاورزی كشور دربارة جدایی كشاورزی از دامداری برطرف خواهد شد ونمونه ای از ادغام و هماهنگی كامل آن دو پدید خواهد آمد، و از تصور به تحقق خواهد پیوست. در این دهواره ها باید روشهای علمی اصلاح نژاد دامها به منظور افزایش محصول (بهره وری) اعمال گردد.

ب) تولید بر پایة صنعت

در جاهایی كه امكان ایجاد دهواره های عشایری بر پایة دامپروری نوین ممكن نباشد، پاسخ مسئله توسعه و تحول جماعتهای عشایری در صنعت است. مراد از صنعت بر خلاف تصور و روال فكری معمول، صنایع دستی و كوچك و كارهایی مانند گلیم بافی و جاجیم بافی نیست، این نوع صنایع میتوانند در مواردی درآمدهای جنبی و حاشیه ای ایجاد كنند و در طرحهای فقرزدایی به طور موقت به كار گرفته شوند، اما هرگز نمیتوانند محور تحول اقتصاد پویای نوینی باشند. از این نوع فعالیت و مهارتهای سنتی میتوان و باید به جای خود استفاده كرد اما دل و امید نهایی بستن به آنها فرصت و زمان را از دست دادن و به فاصلة عقب ماندگی از جهان متحول و در حال پیشرفت افزودن است. دلیلی نیست كه جوانان عشایری نتوانند در صنایع مدرن و مجتمعهای صنعتی بزرگ به كار گرفته شوند. دلایل و شواهد چنانكه پیش از این اشاره شد بر له این امر است. واحدهای صنعتی و حتی شكلی از پاركهای صنعتی جدید، در جایی كه تحول دامداری سنتی به دامپروری نوین ممكن نباشد، میتواند این نسل معلق را در منطقه نگهداری وجلوی اضمحلال میراث فرهنگی آن را بگیرد و به طور غیرمستقیم از بار مسائل شهری بكاهد.

«استراتژی كه كه از آن سخن گفتیم خط و مسیر حركت آینده را در چارچوب یك استراتژی جامع و همه جانبه، رشد و تحول و توسعه ملی را نشان میدهد. این استراتژی هم كلی، هم دراز مدت و هم اختیاری است. تحول باید با تدریج و با تدبیر همراه باشد.

فضاهای زندگی عشایر كوچنده بسیار متنوع و گوناگون است. این گوناگونی و تنوع باید همیشه به شمار آید. به این واقعیت مهم باید آگاه باشیم كه گاه طرح یا برنامه ای كه برای طایفه ای جواب مطلوب می دهد حتی برای طایفة همجوار ممكن است مناسب نباشد. برنامه ریزی در چنین مواردی و در برخورد سنجیده و عقلایی و دورنگرانه با اینگونه مسائل است كه منطق وزیبایی خود را به نمایش می گذارد.

«اصولا سازمان و ساختار اجتماعی جماعتهای عشایری به سازمان صنعتی بیشتر شباهت دارد تا به سازمان و ساختار روستایی

استراتژی های توسعه پیشنهادی گروه مطالعاتی هامون

این گروه كه مطالعات وسیعی پیرامون توسعة‌جامعة عشایر انجام داده است، استراتژیهای زیر را برای توسعه پیشنهاد می نماید:

1- توسعه و تحول نظام تولید عشایری جهت بهره بردرای بهینه از منابع و عوامل تولید، افزایش بهره وری و تأمین رفاه اقتصادی و شرایط معیشتی مناسب

2- گسترش فعالیتهای صنعتی در مناطق عشایری به منظور ایجاد فرصتهای جدید شغلی، افزایش درآمد، بهره گیری مطلوب از فرآورده های تولیدی، تقویت بنیادی تولید و تحول تكنولوژیك مناسب.

3- بهسازی و نوسازی مراكز جمعیتی و ایجاد و تجهیز كانونهای جدید برای تمركز جمعیت و فعالیتها

4- عمران و توسعة یكپارچه و هماهنگ مناطق عشایری، به ویژه سرزمینهای ایلی عمده به منظور كاربرد بهینه و همه جانبه از منابع و اراضی ، ایجاد تعادلهای زیست محیطی، استقرار مطلوب جمعیت و تمركز فعالیتها

نظریات ابراهیم حیاتی

الف) اسكان با مشاغل كشاورزی

بخش عمده ای از عشایر ایران در قشلاق یا ییلاق، دارای زمینهای كشاورزی قابل ملاحظه‌اند، بنابراین با حمایت از این قشر از طریق تأمین آب كشاورزی، واگذاری اراضی، آموزش و ترویج، اعطای وام و ... میتوان آنان را در همان محل خود اسكان داد.

ب) اسكان با شغلهای دامداری و دامپروری

میتوان یك زندگی دامداری توأم با دامپروری، زنبورداری و سایر مشاغل صنعتی را برای جذب جمعیت مازاد و تكمیل امور اقتصادی آنان توصیه كرد.

ج) اسكان با مشاغل دامپروری و صنعتی

گروهی از عشایر ایران نه دارای زمین كشاورزی و نه مراتع قابل استفاده هستند،‌برای این گروه پیشنهاد میشود كه نقاطی با ایجاد شرایط قطبهای صنعتی در هر استان پیش بینی شود و نسبت به استقرار عشایر داوطلب با در اختیارگذاشتن امكانات موردنیاز اقدام گردد. استراتژی توسعه زندگی عشایر باید بر محور اقتصادی دام استوار باشد یا به عبارت دیگر آمیخته ای از زراعت و دامداری و سایر قابلیتهای اقتصادی و اشتغال زا باشد. بنابراین تنها راه ادامة حیات و توسعة زندگی آنها كه خود نیز به آن گرایش دارند و توسعه ای سالم و بدون تخریب و مبتنی بر فرهنگ اقتصادی –اجتماعی آنهاست، اینگونه است كه با یك برنامه ریزی دقیق، باقی زمینهای قابل كشت را به خود آنها واگذار نمایند و با توجه به قابلیتها و پتانسیل های منطقه ای، مجتمعهای كوچك و بزرگ كشت (كشتی كه مكمل دامداری است) راه اندازی كنیم. اجرای این برنامه مستلزم مكان یابی و مطالعه آمایشی و قابلیت سنجی (بخصوص آب و خاك) و به دنبال آن آماده سازی مناطق مطالعه شده است كه با توجه به عوامل جغرافیایی و طبیعی مناطق مختلف شامل حفر و تجهیز چاه ، حفر كانالهای انحرافی،‌بهسازی چشمه ها و قنوات می باشد (حیاتی ، 1370 : 182).

4- نظریات دكتر حسینی

«من معتقد هستم، الگوی توسعه برای عشایر كشور باید یك الگوی بومی باشد، هیچ یك از نظریات و مدلهای توسعه عیناً نمی تواند در مناطق عشایری كشور عملی گردد، گر چه استفاده از نظریات و الگوهای توسعه و اطلاع یافتن از آنها مفید است، اما مدل توسعة عشایر كشور باید یك مدل بومی باشد. نظریات رشد از درون و بیرون، نظریات روستو و غیره از این جمله هستند ولی اطلاع داشتن از آنها مفید است. نظریات توسعه كه در كشور هندوستان و چین مطرح شده است به كشور ما نزدیكتر هستند، در مدل هند، توسعه را در سطح بخش دیده اند و تمام تدابیر برای توسعة بخش پیش بینی شده است. در چین،‌مدل توسعه منطقه ای است من معتقد هستم مدل توسعه بومی مشابه آنچه شیخ بهایی در مورد زاینده رود و چگونگی اثر آن در توسعه دیده است میتواند با توجه به پتانسیل های مناطق عشایری پیش بینی گردد، اما اگر دلایل عدم توسعه یافتگی و مشكلات فعلی را بدانیم، می توانیم به مدل مناسب توسعه دسترسی پیدا كنیم. در مدل توسعه، قالب و چارچوب و سطح واحد برنامه ریزی بسیار مهم است،‌با توجه به شناختی كه از جامعة عشایر دارم، واحد برنامه ریزی در حد «تیره» میتواند واحد مناسبی باشد. توسعه كشاورزی مبحث را باری توسعه عشایر رسیدگی به وضعیت معیشتی آنان می دانم و در كنار آن دسترسی به خدمات مختلف را توصیه می نمایم، معیشت را پایه و اساس و خدمات را چهاردیوار می دانم[1].»

5- نظریات دكتر عباس بخشنده نصرت

اسكان و تغییر شیوة تولید یك ضرورت است زیرا به منظور بازدهی اقتصادی فضائی نمیتوان با ادامة شرایط زیست كهن، امكان توسعه را در جوامع عشایر كوچنده به وجود آورد،‌مگر اینكه بنا به مقتضیات، برنامه های توسعه برای معیشت عشایر كوچنده در كوتاه مدت و دراز مدت ارائه نمود تا ضمن توجه به كل جامع عشایری، برای ثبات اقتصادی و حالت دینامیكی آن برنامه ریزی شود. همراه با تغییر معیشت،‌باید در شیوة تولید آنان نیز تغییر اساسی به وجود آید. از این رو، شیوة تولید را باید از دامداری سنتی به دامپروری صنعتی تغییر داد. در این زمان باید شرایط برخورداری از فناوری را به منظور بهره وری از طبیعت مهیا نمود تا با توجه به تغییرات اجتماعی ، اقتصادی، مبانی معیشت و شیوة تولید منطقه ، زندگی عشایر را بدون تخریب فضای زیستی تغییر داد.

برای شیوة تولید صنعتی توصیه دیگری نیز محقق می باشد :

«علل اصلی پیشنهاد دامپروری صنعتی بدان سبب است كه این جماعت، پایه زندگی خود را با دام آغاز نموده اند و در این راه از هر گروه دیگری تجربه و آگاهی بیشتری دارند و اگر در همین رابطه بتوان زمینه ای مهیا نمود، امید موفقیت بیشتر است. به همین جهت در این قسمت میتوان از مراحلی آغاز نمود كه با بهره گیری از تجربیات سنتی، توسعه صنعتی شكل گیرد و پذیرش آن برای نسلهای آینده نیز به سهولت انجام شود و در نتیجه ضمن تأمین تولیدات دام و یكجا سكونت گزیدن، میتوانند از كلیه امكانات رفاهی، زیربنایی و سرویسهای لازم برخوردار گردند.

6- نظریات دكتر پاپلی یزدی

«كانونهای ایجاد شده برای اسكان از جمله گل افشان، قراب و بكان، باید به عنوان مرحله ای از فرآیند كلی دیده شوند. اگر شهرك به عنوان انتهای فرآیند دیده شود، موفق و اقتصادی به نظر نمی رسد. چنانچه ایجاد شهرك و توسعة ایجاد شده به عنوان مرحله ای از مدرنیته باشد آنگاه مهم و اقتصادی است. باید اقتصاد این مكانها به صورت پویا باشد، زمینه های مهم اشتغال و زنجیرة تكمیلی اشتغالات باید پیش بینی گردد و تلاش كرد در این مكانهای اسكان، سهم محصول صنعتی بیشتر گردد و تأسیسات پشتیبانی فرآیند تولید نیز باید بوجود آید.

از دام و كشاورزی صدها محصول دیگر میتوان به وجود آورد و این دو را باید به عنوان معدن دید،‌بهره دهی سرمایه در این كانونها باید بیشتر از روستاهای سنتی شود، با استفاده از علوم و كار ترویجی می توان در تولیدات از نظر كمی وكیفی تحول ایجاد نمود،‌تجربه دامپروری در كشورهای دیگر و تولید چند برابر داشتن دامپروری ها الگو قرار گیرد، در بلندمدت روی دام بزرگ فكر شود، از حیث تخصصی و آموزشی و شكل خانواده میتوان كارهای علمی و تخصصی و منطبق با شرایط روز نمود.

70 راهبردهای پیشنهادی كنفرانس بین المللی DANA

در آوریل 2002 بالغ بر سی متخصص با گرایشهای مختلف در علوم اجتماعی و علوم طبیعی در كشور اردن گرد آمدند تا در كنفرانس «دانا» با عنوان «جوامع كوچنده و حفاظت منابع طبیعی» با هدف ضرورت ملاحظة حقوق جوامع محلی و بومی، سیاستها و برنامه های حفاظتی و تأثیر آن بر حیات و زندگی عشایر را مورد بررسی قرار دهند كه سرانجام در بیانیة كنفرانس موارد زیر مورد تأیید قرار گرفت :

«فشارهای ناشی از رشد جمعیت، الگوهای ناپایدار مصرف، تغییرات آب و هوایی و قدرتهای اقتصادی جهانی و ملی هم حفاظت از منابع زیست و هم زندگی جوامع محلی و بومی را به مخاطره انداخته است،‌كوچندگان مورد تبعیض واقع شده اند و سرعت تغییر دنیا، زندگی این جوامع را به تحلیل می برد و حیات آنان به عنوان جوامع شاخص مورد تهدید قرار گرفته است، معهذا اقشار كوچنده هنوز نقش بارزی در پایداری اكوسیستم، تنوع ژنتیكی و گونه ای ایفاء می كنند.