مقایسه مبانی فكری و سنت شعری رودكی (پدر شعر فارسی) و نیما یوشیج (پدر شعر نو)

به نظر محقق برای یك مقایسه‌ی اصولی و صحیح، نخست باید به بررسی و شناخت جزئیات مطالب مورد قیاس پرداخت و سپس نتیجه‌گیری نمود. البته قابل ذكر است كه اگر بخواهیم یك مقایسه‌ی نسبتاً اصولی انجام دهیم؛ باید با توجه به آنكه تعداد ابیات بر جای مانده از این دو شاعر بسیار از لحاظ كمیت با هم اختلاف دارند و چون تعداد ابیات بر جای مانده از رودكی كمتر از هزار بیت است ولی در مورد نیما یوشیج این تعداد چندین برابر می‌باشد؛ لذا به ذكر پاره‌ای از آنها می‌پردازیم تا بدین وسیله یك توازن تقریباً منطقی بین شمار ابیات این دو شاعر از لحاظ ارزیابی برقرار گردد.

لازم به ذكر است كه در تذكره‌ها و كتب تاریخ ادبیات درباره‌ی شمار اشعار رودكی سخن بسیار گرفته‌اند: برخی آن را متجاوز از یك میلیون بیت می‌دانند و برخی دیگر بر آن‌اند كه 700 هزار بیت بوده، و نیز آورده‌اند كه شعر رودكی در صد دفتر گردآوری شده بوده كه بی‌گمان این ارقام مبالغه‌آمیز است. آنچه مسلم است آن است كه رودكی پر شعر بوده و اكنون همان‌طور كه ذكر شد مقدار اندكی از سروده‌های او در دست است.[1]

در این مجموعه تلاش شده است كه با بررسی و تفحص بر روی اكثر آثار و تحقیقاتی كه در باب این دو شاعر شده است و در كنار هم قرار دادن آن مطالب به نتیجه‌ای كه مورد نظر است، دست یافته شود. در باب رودكی و نیما یوشیج تحقیقات و كتب فراوانی به انجام رسیده و تألیف شده است؛ اما آنچه اكنون پس از سالها می‌تواند انگیزه‌ای برای تأمل و تألیفی دوباره در شعر و زندگی این دو شاعر باشد، یكی همان مقایسه‌ی مبانی فكری و سنت شعری این دو است و نیز شاید با این روش پاره‌ای از ابهامات با این روش از میان برداشته شود و دیگر آن كه شاید در كنار هم قرار دادن مطالب به صورت مقایسه‌ای راه تازه‌ای را در نقد و تحلیل اشعار این دو گوینده‌ی شهیر ایرانی به همراه داشته باشد.

مجموعه‌ی حاضر به هر حال كوششی است برای آشنایی و باز آشنایی كه از منابعی بسیار با ارزش در این زمینه مدد جسته است.

نخستین شناسندگان رودكی:

درباره‌ی چند تن از بزرگان ادب و سخن سرایان ایران دشواری بسیار بزرگی كه در پیش ماست این است كه درباره‌ی نام و نسب و تاریخ در گذشت و جزییات زندگی ایشان آگاهی درست و دقیق در كتاب‌های رایج نیست. گویی شهرت ایشان وانتشار فوق‌العاده‌ی آثارشان چنان در میان مردم ایران درگرفته است كه در پی این گونه جزئیات كه درباره‌ی ایشان بسیار اهمیت دارد نرفته‌اند و در حقیقت شهرتشان، زندگیشان را تحت‌الشعاع قرار داده است. چنانكه درباره‌ی فردوسی هنوز مجهولات فراوان در پیش داریم. یكی از آن گویندگان شهیر رودكی است كه زندگی و آثار و افكار او پیوسته در ابهام مانده است و نخستین كسی كه بحث درباره این مرد بزرگ را به جایی رسانده است كه برخی جزییات زندگی او را از زیر پرده استتار روزگار بیرون كشیده مرحوم محمد قزوینی در حواشی چهار مقاله نظامی عروضی است.[2]

اینك باید آن چه درباره‌ی رودكی در كتاب‌های رایج آمده است به ترتیب تاریخ نقل كرد:

1. نخستین كسی كه ذكر از رودكی كرده نظامی عروضی سمرقندی در كتاب معروف چهار مقاله است كه آن را در حدود سال 550 تألیف كرده‌ است.
2. پس از او، محمد عوفی در لباب‌الالباب كه آن را در حدود سال 618 تألیف كرده است.
3. حمدالله مستوفی در كتاب تاریخ گزیده كه آن را در سال 730 تألیف كرده است.
4. دولتشاه‌بن علاء‌الدوله بختیشاه غازی سمرقندی در تذكره‌الشعرا كه آن را در سال 892 به پایان رسانیده است.
5. جامی در بهارستان كه آن را در سال 892 تألیف كرده است.
6. حكیم‌شاه محمدبن مبارك قزوینی در ترجمه مجالس‌النفایس علیشیرنوایی[3] كه از سال 927 تا 929 مشغول ترجمه آن بود.
7. غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین هروی خوندمیر در كتاب معروف حبیب‌السیر.
8. محمدعارف لقایی در مجمع‌الفضلا.
9. امین احمد رازی در هفت اقلیم.
10. شیخ ابوالقاسم بن ابوحامدبن نصر بلیانی انصاری كازرونی در كتاب سلم السماوات.
11. محمدصادق ناظم تبریزی در نظم گزیده.
12. میرحسین دوست سنبهلی در تذكره حسینی.
13. امیر شیرعلیخان لودی در مرآة الخیال.
14. حاج لطفعلی بیك آذر بیكدلی در آتشكده.
15. میرغلامعلی آزاد بلگرامی در خزانه عامره.
16. محمد قدرة ‌الله‌خان گوپاموی در نتایج الافكار.
17. رضاقلی‌خان هدایت درمجمع‌الفصحا.
18. تامس ویلیم بیل در مفتاح‌التواریخ.
19. امیرالملك سید محمد صدیق حسن‌خان در شمع‌ انجمن.
20. مولوی آغااحمدعلی احمد در هفت آسمان.
21. میرزا محمدناصر طبیب دیلمی متخلص به ادیب.
22. مولانا محمد عبدالغنی‌خان غنی موفرخ آبادی در تذكرة‌الشعرا.
23. صدرالدین عینی مؤلف تاجیكستان.
24. مولانا محمدحسین آزاد در كتاب سخندان فارس.
25. میرزاده و سهیلی و جلال اكرامی و بزرگ‌زاده در كتاب نمونه‌های ادبیات تاجیك.
26. غلامرضا ریاضی در كتاب دانشوران خراسان.

این افراد در كتب و یا تذكره‌های خود از رودكی و نسب و نام و لقب و زادگاه و اشعار وی به گونه‌های مختلف سخن گفته‌اند.[4]

نخستین شناسندگان نیما یوشیج:

آنچه را كه در ابتدای این بحث در باب رودكی و فردوسی بیان كردیم در مورد زندگی و احوال نیما یوشیج صدق نمی‌كند و دلیل آن هم موقعیت و عصر زندگی وی می‌باشد؛ هر چند هنوز ابهاماتی در فهم بعضی از اشعار او وجود دارد اما در مورد زندگی و احوال او نویسندگان و گویندگان بسیاری قلمفرسایی كرده‌اند كه به نام پاره‌ای از آنان می‌پردازیم:

1. مهدی اخوان ثالث در كتب معروف خود «بدایع و بدعتهای نیما» و «عطا و لقای نیما» و در مقالات و سخنرانیهای متعدد خود.
2. سیروس طاهباز در چاپ و تكثیر بسیاری از مجموعه‌های اشعار و نامه‌های نیما.
3. یحیی آرین‌پور در كتاب از صبا تا نیما (تاریخ ادب فارسی معاصر).
4. محمد ضیاء هشترودی در مقالات و سخنرانی‌ها.
5. لئون سركیسیان در مقالات خود.
6. محمدحسین شهریار در مقالات و اشعار خود.[5]
7. جلال آل ‌احمد در مقالات و سخنرانی‌های خود.
8. حبیب یغمایی در مقالات و سخنرانی‌های خود.
9. شین پرتو (دكتر علی‌ پرتو) در سخنرانی و مقالات.
10. اسماعیل شاهرودی (آینده) در سخنرانی و مقالات.
11. فروغ فرخ‌زاد.
12. ابراهیم ناعم.
13. نصرت رحمانی در شعر الرثاء كه در مرگ نیما سرود.[6]
14. دكتر تقی‌ پورنامداریان در كتاب خانه‌‌ام ابری است.
15. دكتر بهروز ثروتیان در كتاب اندیشه و هنر در شعر نیما.