بررسی تكنیك مشاهده و مصاحبه در جمع‌آوری اطلاعات

روش مشاهده از عمده ترین و مهم ترین شیوه های تحقیق درعلوم اجتماعی است، اما كمتر از سایر شیوه های دیگر گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرارگرفته است. هیچ شیوه ای به اندازه مشاهده مستقیم درمیدان تحقیقی نمی تواند محقق را در رابطه نزدیك با پدیده های مورد مطالعه قرار دهد.

دراكثر رشته های علوم انسانی از جمله جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، تاریخ، باستان شناسی، روان شناسی و مردم شناسی نیز از روش مشاهده استفاده می‌شود.

اهمیت نقش مشاهده تنها درگرد آوری اطلاعات به صورت یك روش مستقل  یا تكمیلی پایان نمی پذیرد، بلكه دربعضی از تحقیقات محقق ناگزیر است برای بررسی نتایج تحقیقاتی كه مبتنی بر سایر روشهای گردآوری اطلاعات باشد نیز از روش مشاهده استفاده كند؛ به عبارت دیگر برای اطمینان از صحت نتایج تحقیق یا داده های گردآوری شده از طریق سایر روشها، محقق باید به میدان آمده و پدیده مورد مطالعه را از نزدیك مشاهده نماید تا برای داده های گرد آوری شده تاییدیه بگیرد.

(حافظ نیا، 1381: 8-206)

مشاهده :

مشاهده از رایج ترین و مهم ترین شیوه ها و ابزار تحقیق به شمار می رود كه در اكثر علوم كاربرد دارد  به تعبیر وب، تمامی تحقیقات اجتماعی با مشاهده آغاز می‌شوند و با آن نیز پایان می پذیرد، به بیان دیگر، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب هر پدیده اجتماعی می باشد (ساروخانی، 1381: 174). مشاهده مستلزم توجه منظم و سیستماتیك و ثبت رویدادها، رفتارها و موضوعاتی است كه در محیط اجتماعی، مكان یا محل مورد تحقیق وجود دارد (مارشال و اسمن، 1995، به نقل از ازكیا).

تعاریف متعددی از مشاهده شده است از جمله اینكه: «مشاهده روزمره و مشاهده علمی، دریافت و درك هدفمند محیط از طریق اندامهای حسی (نه تنهاچشم) و ثبت این دریافت ها در واحدهای اطلاعاتی است. (اتسلندر، 1926، به نقل از ازكیا)

رنه كیونیك درتعریف مشاهده می نویسد كه رابطه ما با جهان به وسیله حواس پنجگانه به وجود می آید و ما با كمك آن حواس، به تجربیات خود می اندوزیم. بدین معنا، مشاهده نوعی كسب تجربه از جهان است كه ازطریق ساده، تا طرق علمی به وسیله جلا دادن و تیز كردن حساب شده ادراك و حواس انجام گیرد. (كیونیك، 1976: 1، به نقل از رفیع پور).

درتعریف مفهوم مشاهده می توان گفت، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب پدیده های اجتماعی است، یا اینكه مشاهده شروع كننده و خاتمه دهنده تمامی تحقیقات اجتماعی است (كیوی و كامپنهود، 86 15:19)

مشاهده یكی از راه های عمده كسب اطلاعات در روش تحقیقی میدانی  است كه عمدتاً در مردم شناسی و قوم نگاری به كار می رود. در مواقعی كه یك محقق می خواهد درباره مسائلی تحقیق كند كه تاكنون اطلاعات كافی در آن باره وجود ندارد، عموماً از تكنیك مشاهده استفاده می شود. به عنوان مثال اگر خواسته شود در مورد ایل های ایرانی تحقیقی صورت گیرد، چون منابع و اطلاعاتی دراین زمینه وجود ندارد پس بهترین راه، مشاهده این ایلها می باشد (رفیع پور، 1382: 55)

سابقه استفاده و كاربرد روش مشاهده به اواخر قرن 17 میلادی برمی گردد یعنی زمانی كه اروپاییان برای تسلط یافتن بركشورهای آسیایی و جهان سوم نیازمند آگاهی از فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و … مردم بومی آن سرزمینها شدند و بدین ترتیب رشته علوم مردم شناسی شكل گرفت. روش مشاهده را اولین بار مكتب شیكاگو در تحقیقات جامعه شناختی به كاربرد . (ازكیا، 1382: 9-408)

اهمیت و مزایای مشاهده دراین می باشد كه درصورت استفاده از روش مشاهده، مطالعه‌ی بی واسطه موضوع تحقیق و فقدان تورش بوجود می آید و به عنوان طبیعی‌ترین، مهمترین و پركاربردترین شیوه ها و ابزار ضروری تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد (كیوی و كامپنهود، 1986: 98)

كاربرد مشاهده :

مشاهده به عنوان یكی از ابزار ضروری هر تحقیق است اما در مواردی محقق ناچار باید از آن استفاده كند. از جمله این موارد می توان ا شاره كرد به :

1. درصورت عدم دستكاری داده ها در سطح كلان- مثلاً بررسی تاثیر نظام حزبی بر دموكراسی؛ كه در این خصوص نمی توان با تعطیلی حزب یا پارلمان، نقش و تأثیر آنرا در جامعه بررسی كرد.
2. درصورت عدم امكان مصاحبه درتحقیق، مثلاً دربررسی رفتار گروهی كودكان یا هنگام بروز وضعیت حساس و پرتنش و خصومت بین دو قوم، و یا عدم آشنایی محقق با زبان جامعه آماری
3.