فناوری اطلاعات به یك «اسلحه» راهبردی تبدیل شده است؛ یك شركت می تواند در نتیجة پردازش سریع داده ها و با یك سامانة ایمن مخابراتی به دستاوردهای چشمگیری در قبال رقیبان خود نایل شوند. این «اسلحه» پیامدهای زیر را با خود به همراه می آورد.

• رقابت بالا؛
• ارزش افزوده بیش‌تر؛
• بهره وری مدیریتی بالاتر.

رقابت را هم در سطح داخلی و هم خارجی، می توان با اقداماتی همچون موارد زیر بهبود بخشید:

اقدامات داخلی:

• اطلاع رسانی سریع؛
• افزایش سطح مراقبت و كنترل؛
• شبكه ای كردن تولید؛
• فراهم آوری درونخطی.

اقدامات خارجی:

• سامانة سفارش و اطلاع رسانی خودكار؛
• ارتباط دادن مشتریان با یك سامانة داخلی.

راهبرد اطلاعات

اجرای فناوری اطلاعات نباید بدون نظم و ترتیب صورت گیرد، بلكه مطابق با راهبردها و اهداف كلی سازمان باشد. اهداف یك شركت غالباً تعریف نامشخصی دارند و در نتیجه برای مدیران داده پردازی مشكل است كه ابزار خود را به لحاظ راهبردی به شیوه ای كارآمد قابل دسترس كنند. اگر راهبرد شركت تدوین شده باشد، راهبرد فناوری اطلاعات را باید از آن بر گرفت.

امروزه شركتها نیازمندند تا یكپارچگی منظمی را در تمام فرایندهای تولیدی- از ماده خام تا مصرف كننده نهایی – ایجاد كنند. مدیریت زنجیره تامین به عنوان یك رویكرد یكپارچه برای مدیریت مناسب جریان مواد و كالا، اطلاعات و جریان پولی، توانایی پاسخگویی به این را داراست. و جایگاه اطلاعات و تكنولوژی برای موثر و كاراشدن فرآیندها در مدیریت زنجیره تامین امری بدیهی می باشد. در این مقاله سعی شده است نقش سیستمهای اطلاعاتی در مدیرت زنجیره تامین تشریح گردد.

واژه‌های كلیدی

مدیریت زنجیره‌ تامین – سیستمهای اطلاعاتی – سیستمهای اطلاعاتی بین سازمانی – تجهیزات اطلاعات و تكنولوژی

مقدمه

سرعت جهانی شدن اقتصاد و همبستگی فعالیتهای اقتصادی در دهه‌های پایانی قرن بیستم، مرزهای جغرافیایی را به سرعت بی رنگ نموده و ظهور شركتهای بین المللی شاهدی بر این مدعاست.ظهور این شركتها به همراه خود روشهای بسیار پیچیده‌ای را در جستجو و خلق بازارها، روشهای نوین مدیریت در تولید و توزیع و كلیه عملیات بازرگانی، ایجاد نموده است. عرصه رقابت چنان پیچیده شده كه شركتهای بزرگ از ملتهای متقاوت با یكدیگر ادغام شده و برای دست یابی به مزیت‌های ویژه در سطح بین‌المللی در كلیه بخشهای تولیدی و خدمات، روشهای نوین را به كار گرفته اند.

در این مسیر بكارگیری تكنولوژیهای برتر در زمینه‌های اطلاعات و ارتباطات نیز در افزایش سرعت این تحولات سهم بسیار عمده‌ای را داشته است شبكه جهانی اینترنت باعث شده كه در دوردست ترین نقاط بتوان به اطلاعات گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف دسترسی یافته و فرضیه دهكده  جهانی، پایه‌های خود را محكم كند. در چنین شرایطی به عنوان یك نتیجه گیری از تغییرات مذكور، سازمانها دریافتند باید در مدیریت شكبه همه كارخانجات و شركتهایی كه ورودی سازمان آنها را – بطور مستقیم و غیر  مستقیم – تامین می كردند و همچنین شبكه شركتهای مرتبط با تحویل و خدمات بعد از فروش محصول به مشتری، درگیر شوند.

با چنین نگرشی رویكردهای «زنجیره  تامین» و مدیریت زنجیره‌ تامین پا به عرصه وجود نهادند.

برطبق این نظریه زنجیره‌ تامین در یك تعریف ساده، شامل تمام فعالیتهای مورد نیاز برای ارائه یك محصول به مشتری نهایی بوده و مدیریت زنجیره‌ تامین در واقع، مدیریت این فعالیت‌ها در زنجیره تامین است.

مفاهیم مدیریت زنجیره و تحلیل آن: ] 4[

یك زنجیره تامین شامل همه تسهیلات (امكانات)، وظایف و كارها و فعالیتهایی می‌شود كه در تولید و تحول یك كالا یا خدمت از تامین كنندگان (و تامین كنندگان آنها) تا مشتریان (مشتریان آنها) درگیر هستند و شامل برنامه‌ریزی و مدیریت عرضه وتقاضا، تهیه مواد، تولید و برنامه زمانبندی محصول یا خدمت، انبار كردن، كنترل موجودی و توزیع، تحویل و خدمت به مشتری می‌شود مدیریت زنجیره‌ تامین همه این فعالیتها را طوری هماهنگ می‌كند كه مشتریان بتوانند محصولاتی با كیفیت بالا و خدمات قابل اطمینان در حداقل هزینه به دست آوردند، مدیریت زنجیره تامین می‌تواند برای شركت مزیتی رقابتی ایجاد كند. بنابراین مدیریت زنجیره تامین دارای سه مولفه كلی به صوت زیر است:

1. مدیریت اطلاعات و سیستمهای اطلاعاتی در شبكه تامین
2.  مدیریت عملیات و موجودی و جریان مواد در شبكه‌ تامین (مدیریت لجستیك)
3. مدیریت روابط در داخل و بین اعضای شبكه

این سه مولفه در حقیقت سه مشخصه استراتژیك یك شبكه به شمار می رود و در صورتیكه براساس شرایط مورد نیاز شبكه طراحی نشوند و یا بعد از طراحی آنچنان كه شایسته است مورد توجه، بازبینی و كنترل قرار نگیرند كارایی كل شبكه را تحت تأثیر قرار می دهند. نكته اساسی و بسیار مهم وجود یك نظام و سیستم پویا برای تحلیل و بهبود این سه ركن شبكه است زیر شرایط محیطی می تواند بشدت متغیر بوده و همین تغییرات شدید برروی كارایی و حتی حذف یك شبكه موثر باشد. در نتیجه به مجموع سه مدیریت ذكر شده در فوق، بایستی مورد چهارمی اضافه كرد كه عبارتست از : مدیریت استراتژیك شبكه تامین

بنابراین می توان یك مدل مفهومی برای مدیریت شكبه تامین (scm) به صورت عام طرح كرد.

اهمیت اطلاعات در محیط مدیریت زنجیره عرضه هماهنگ

تا قبل از دهه 1980 بسیاری از اطلاعاتی كه بین نواحی وظیفه‌ای در داخل یك ارگان و یا ارگان‌های عضو زنجیره‌ عرضه جریان داشتند بر روی كاغذ ثبت می‌شدند: در بسیاری از موارد این نوع معاملات و ارتباطات كند، غیر معتبر، و نزدیك به خطا بود. این نوع تجارت هزینه زیادی در برداشت زیرا باعث كاهش اثربخشی موسسات بازرگانی در قابلیت طراحی پیشرفت، تهیه، تولید، توزیع این محصولات می شد. همچنین این شیوه مانع از ریسك كردن در سرمایه‌گذاری بین سازمانی می‌شود كه امكان پیشرفت و سود در آنها زیاد است. در طول این دوران، اطلاعات به صورت عامل رقابتی –انتقادی كم ارزشی درآمده بودند زیرا قابلیت آن توسط اعضاء زنجیره عرضه به خوبی قابل درك نبود. اگرچه در این زمان شركت‌هایی كه مبادرت به استفاده ازمدیریت زنجیره عرضه می‌كنند متوجه اهمیت حیاتی این اطلاعات و همینطور تكنولوژیهای می‌شوند كه این اطلاعات را قابل دسترسی می‌نمایند. ] 6[

امروزه ممكن است زیر ساختارهای بنیادین تكنولوژی اطلاعات پیچیده‌ و جامع باشد. این زیرساختارها پشتیبان شبكه های ارتباطی موسسات بازرگانی به بانك‌ داده‌ها و سیستمهای عامل هستند. در حقیقت قابلیتهای زیرساختارهای تكنولوژی اطلاعات موقعیتی را برای رقابت در زمینه نوآوریهای تجارت به وجود می‌آورد مانند كاهش زمان سیكل، اجرای فرایندهای دوباره طراحی شده بین بخشی [1]، به كار بردن موقعیت‌های هماهنگ كننده فروشی[2]، و هدایت خریداران. این زیر ساختارها همچنین محافظ پشرفته مدیریت و نگهداری زنجیره‌های عرضه درون سازمانی هستند.

در یك معنا سیستمهای اطلاعات و تكنولوژیهایی كه در این سیستمها بكاررفته‌اند نشان دهندة عنصری بنیادین‌اند كه سازمان‌های زنجیره عرضه را به سیستمی متعهد و هماهنگ متصل می‌كنند. در جو رقابتی حاضر، در اهمیت اطلاعات و تكنولوژی اطلاعات تا موفقیت نهایی و شاید حتی در بقای اعتبار مدیریت زنجیره عرضه تردید و جود ندارد. تعدادی از موسسات بازگانی معتبر كه در قالب ارتباطات زنجیره عرضه باهم همكاری می كنند. بیشتر موفقیت خود را مدیون اطلاعات و سیستمهایی می‌دانند كه برای تقسیم اطلاعات بكار می‌برند. در این زمینه می توان شركتهای P & G [3] وWal – Mart را نام برد. شركت P & G در میان توافقهایی كه با خریداران مهم و خرده فروشی انجام داده متعهد شده است تا برای توسعه این خریداران تیمی را مامور كرده تا صورتحسابهای اصلی را كنترل كنند. یكی از اهداف اصلی این گروهها تسهیل اطلاعات بین مؤسسات بازرگانی است. و همچنین تعیین محدوده مشخص برای لجستیك، مدیریت مالی، حسابداری، MIS ، و مسایل مربوط به عرضه می‌باشد.

براساس گفته‌های بوئرساكس و كلاس (1996)، اطلاعات به هنگا و دقیق حالا بیشتر از هرزمان دیگری، در تاریخ تجارت آمریكا مهم و حیاتی است. 3 عامل تاثیر بیمار زیادی بر روی این تغییرات داشته‌آند: اول خشنود كردن خریداران كه یكی از دغدغه‌های فكری مشترك در بین همه است. خدمات رسانی به بهترین، شایسته‌ترین و موثرترین وجه ممكن مسئله‌ای بسیار با اهمیت است. از بین كل تجارب خدمات رسانی به مشتریان این اطلاعات ضروری‌ترین می باشند: ترتیب سفارشات – دسترسی به محصولات، جدول زمانی تحویل نامه‌ها و بسته‌های پستی و فاكتورها.

دوم، اطلاعات یك فاكتور قاطع در توانایی مدیران جهت كاهش موجودی و نیازمندی‌های منابع انسانی با یك سطح رقابتی می‌باشد. و در اخر جریانات اطلاعات نقش بسیار مهمی را در برنامه‌ریزی استراتژیك و خردكردن[4] امكانات و منابع بازی می‌كند.]3[

 سیستمهای اطلاعاتی بین سازمانی[5] (IOIS)

بسیاری از سازمانهایی كه از اهمیت حیاتی اطلاعات در محیط یك زنجیره عرضه‌ها هماهنگ مطلع هستند از نوعی سیستم‌ اطلاعاتی بین سازمانی استفاده می‌‌كنند. IOIS سیستمهایی هستند برپایه تكنولوژی اطلاعات، كه از مرزهای سازمانی فراتر می‌روند. در حقیقت، درسطح نهایی ادغام تمامی اعضای زنجیره عرضه مرتبا با اطلاعات بلادرنگ، پیشتیبانی می شوند. مبنای توانایی تقسیم اطلاعات استفاده موثر از تكنولوژی اطلاعات در درون زنجیره عرضه است. استفاده صحیح از این تكنولوژیها به تصمیم گیرندگان كمك می كند تا با دسترسی زمانی به تمام اطلاعات مورد نیاز از هرجایی درون زنجیره عرضه آشنا می‌شوند.

Barret توضیح می‌دهد كه IOIS به صورت سیستم پردازش داده / ارتباط داده یكپارچه توسط 2 یا چنداركان بكار برده می‌شود. این سازمانها ممكن  است ارتباط تجاری قبلی با یكدیگر داشته باشند. (خریدار – عرضه‌كننده) و یا خیر (اتاق معاملات اعتباری پایاپای) چیزی كه باید وجود داشته باشد اتصال الكترونیكی كامپیوتری بین دو سازمان است كه باعث ماشینی شدن تعدادی از عناصر كارمی‌شود، مانند: پردازش سفارشات، كنترل مراحل سفارشی، بازنگری سطح موجودی،اطلاعات مسیر حمل ونقل،  انتقال معاملات كه قبلا دستی یا به وسیله نامه انجام می‌شد.

توسعهIOIS دارای 3 مزیت جداگانه در زنجیره تامین است: كاهش هزینه – بهبود بهره‌وری و استراتژی محصول / بازار.

. و برای اشاره به این كوچك تر شدن، اصطلاحاتی مانند دهكده جهانی و دنیای كوچك متداول شد. دوران جنگ سرد با فروپاشی شوروی پایان یافته بود و تبعاً دوران پس از آن خصوصیات دیگری داشت و لازم بود برای سهولت در كار برای آن نامی انتخاب شود. گلوبالیزیشن یا گلوبالیسم و یا همان جهانی شدن نامی است كه دوران پس از دوران جنگ سرد را باید تداعی كند و صرفاً یك نام است و نه بیشتر از آن. این دوران كه ما در ابتدای آن قرار داریم خصوصیاتی دارد كه هنوز بر كسی كاملاً روشن روشن نیست. این كه این دوران چه مراحلی را طی خواهد كرد و یا چگونه خاتمه خواهد یافت نامشخص است. آنچه مشخص است این است كه با آغاز قرن بیست و یكم ما بطور قطعی به دورانی پاگذارده ایم كه با دوران های قبلی تفاوت های ماهوی بسیاری دارد و گویا قرارداد نانوشته ای بوجود آمده كه این دوران جدید را دوران گلوبالیزیشن بخوانندن. ارتباطات در سطح جهان و ما بین مردم هر روز گسترش و سرعت بیشتری پیدا میك ند. محصولات ساخته شده در هر نقطه ای از جهان را می توان در نقاط دیگر جهان یافت. سفر كردن در جهان هر روز بیشتر و سریعتر می شود. روزنامه نگاران، دانشمندان روشنفكران، سازمانهای صنفی و ... هر روز بیشتر جهانی می شوند و در ارتباط با یكدیگر قرار گرفته و از دستاوردهای یكدیگر بهره مند می شوند. با انتقال افراد به این و آن سوی جهان هر چه بیشتر فرهنگها در همدیگر ادغام می شوند. برخلاف تصور برخی ها جهانی شدن تنها جنبه اقتصادی ندارد و تمامی حوزه های دیگر از جمله مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را شامل می شود. برخی ها این را نشانه هایی از آغاز پروسه ایجاد و تكوین یك تمدن جهانی می دانند»

فناوری اطلاعات و ارتباطات

مجموعة‌مهارت ها ،‌ابزارها و فنونی كه در خدمت تولید، پردازش، توزیع و اشاعة اطلاعات قراردارد یا به عبارت دیگر مجموعة سخت افزارها و نرم افزارهایی كه برای بهینه سازی، تولید دریافت، سازماندهی ، پردازش و اشاعة اطلاعات به خدمت گرفته می شود. فناوری اطلاعات نام دارد. اعضای خانوادة فناوری اطلاعات عبارتند از:‌رایانه های بزرگ، ریزرایانه ها ، لوح های فشرده، تلفن های بی سیم،‌چاپگرهای لیزری و رنگی، تلفن های همراه ، تصاویر متحرك و رایانه ای، شبیه سازی رایانه ای، دی وی دی، رادیو ضبط و تلویزیون دیجیتالی بزرگراههای اطلاعاتی، شبكه های رایانه ای، فرارسانه ای ها،‌اینترنت،‌چند رسانه ای ها ، ابر رایانه ها،‌تلفن ویدئویی، واقعیت های مجازی، شبكه های گسترده جهانی، وب و مانند آنها»

«تكنولوژی های جدید اطلاعاتی، ارتباطاتی شامل تمامی فن آوری هایی است كه گونه های مختلف ارتباطات را میان انسان ها با یكدیگر، انسان ها با سیستم های الكتریكی و سیستم های الكترونیكی با هم میسر می سازد.

فناوری اطلاعات به یك «اسلحه» راهبردی تبدیل شده است؛ یك شركت می تواند در نتیجة پردازش سریع داده ها و با یك سامانة ایمن مخابراتی به دستاوردهای چشمگیری در قبال رقیبان خود نایل شوند. این «اسلحه» پیامدهای زیر را با خود به همراه می آورد.

•  رقابت بالا؛
•  ارزش افزوده بیش‌تر؛
•  بهره وری مدیریتی بالاتر.

رقابت را هم در سطح داخلی و هم خارجی، می توان با اقداماتی همچون موارد زیر بهبود بخشید:

اقدامات داخلی:

• اطلاع رسانی سریع؛
•  افزایش سطح مراقبت و كنترل؛
•  شبكه ای كردن تولید؛
•  فراهم آوری درونخطی.

اقدامات خارجی:

• سامانة سفارش و اطلاع رسانی خودكار؛
•  ارتباط دادن مشتریان با یك سامانة داخلی.

راهبرد اطلاعات

اجرای فناوری اطلاعات نباید بدون نظم و ترتیب صورت گیرد، بلكه مطابق با راهبردها و اهداف كلی سازمان باشد. اهداف یك شركت غالباً تعریف نامشخصی دارند و در نتیجه برای مدیران داده پردازی مشكل است كه ابزار خود را به لحاظ راهبردی به شیوه ای كارآمد قابل دسترس كنند. اگر راهبرد شركت تدوین شده باشد، راهبرد فناوری اطلاعات را باید از آن بر گرفت.

ملزومات فناوری اطلاعات برای یك سازمان كدام اند؟ یك سازمان چه ارزشی برای فناوری اطلاعات قائل است؟ ارزیابی این عوامل دارای اهمیت است و این كار را می‌توان با استفاده از مدل «مك فارلند» كه در زیر آمده انجام داد‍:

فناوری آینده     كاركردهای حمایتی      عوامل گذرا

فناوری كنونی     بسیار وابسته          وابستگی راهبردی

شركت ها ممكن است در هر یك از این دسته ها جای بگیرند.

•  كاركردهای حمایتی

سازمان می تواند حتی در هنگام اختلال در سامانة فناوری اطلاعات، به كار خود ادامه دهد. یك نجار می توند بدون تلفن یا رایانه هم به كار خود ادامه دهد و فناوری اطلاعات برای او نقشی حمایتی ایفا می كند. بنابراین سطح تجهیزات آنقدر مهم نیست.

•  بسیار وابسته

سازمان نمی تواند بدون فناوری اطلاعات به بقای خود ادامه دهد، اما توسعه و گسترش بیش تر تهسیلات و فناوری اطلاعات، سود سازمان را چندان افزایش نمی دهد. سرمایه گذاری در فناوری اطلاعات چندان اهمیتی ندارد و بهره گیری از پیشرفته ترین فناوری حیاتی نیست. چرا كه این فناوری در دستیابی به اهداف شركت اثر ندارد.

• عوامل گذرا

در این وضعیت، فناوری اطلاعات یك امتیاز رقابتی به همراه می آورد. سرمایه گذاری ضروری است و در دستیابی به اهداف سازمان كمك می كند.

• وابستگی راهبردی

سازمان هایی كه در این مقوله می گنجند ارزش بسیاری برای فناوری اطلاعات قائل هستند. برای این شركت ها نه فقط داشتن پیشرفته ترین فناوری ضروری است، بلكه مشاركت در تحولات آینده و برنامه ریزی برای آنها نیز ضرورت دارد.

فن‌آوری اطلاعات همچنین می‌تواند منجر به تغییرات نسبتاً وسیعی در سطح بین‌المللی باشد. زیرا این فن‌آوریهای اطلاعاتی و كامپیوترها می‌توانند تاثیر شدیدی بر عملكردهای اقتصادی و اجتماعی و مناسبات جهانی داشته باشند. هم در پیش‌بینیهای خوشبینانه از نظر ابعاد مثبت تاثیرات فن‌آوری اطلاعات بر شیوه‌های زندگی و هم در بدبینیهای موجود نسبت به تاثیرات مخرب آن عناصری از واقعیت نهفته است، به هر تقدیر، بر بازار كار و شیوه زندگی تاثیر خواهد نهاد. در حال حاضر فن‌آوری اطلاعات مهمترین مساله‌ای نیست كه یك كشور بخصوص با آن روبرو باشد بلكه تجلی آن بعنوان سریع‌التغیرترین عامل اقتصاد بسیاری از كشورها، مساله‌ساز است. این فن‌آوری به سرعت در حال بهسازی و ارتقاست و هزینه‌ها با سرعت قابل توجه كاهش می‌یابند. دامنه كاربرد آن بسیار وسیع است و در غالب صنایع تاثیرات آن بر قیمت تمام شده محصول از نظر سهم هزینه‌های مربوط به نیروی انسانی از اهمیت بسیار برخوردار است.

همچنین كاربرد این فن‌آوریهای اطلاعاتی در سازمانها در حكم یكی از منابع و دارائیهای با ارزش سازمانی است و انتخاب و تعیین استراتژی صحیح برای كاربرد آن ضروری است.

البته در مرحله اول این مطلب برای بسیاری از مدیران سازمانها چندان پذیرفتنی نیست و برخورد با اطلاعات در حكم منبعی همپایه همچون نیروی انسانی، مواد اولیه، منابع مالی و … و گاه مهمتر از این‌ها، امر راحتی نیست. حتی برای بسیاری از مدیران سطح اجرایی نیز، تلقی عنصری غیر ملموس در حكم منبع اصلی امكانات حیاتی، مشكل است. اما اگر درست توجه كنیم می‌بینیم كه چطور این عناصر غیر ملموس، بر بالا رفتن بهره‌وری و سوددهی هر سازمانی و بهینه‌سازی اتخاذ تصمیمات مدیران راهبردی تاثیر می‌گذارند. اطلاعات در حیات هر سازمانی می‌تواند نقش مهمی را بعهده داشته باشد. در واقع اطلاعات وسیله‌ای است كه امكان استفاده بهتر و مناسبتر از منابع ملموس سازمان را برای مدیریت فراهم می‌آورد. اطلاعات در سازمان غالباً به شكل موثری اداره نمی‌شود و با وجود آنكه در بسیاری از سازمانها، اطلاعات با فن‌آوری پیشرفته همراه شد و نظام‌های پیچیده خودكار برای خدمات اطلاعات[1] و همچنین نظامهای خودكار دفتری و اداری[2] در سطح وسیع به كار گرفته می‌شوند، هنوز در مورد مسئله مدیریت این نظامها و مراكز خدمات اطلاعاتی و چگونگی و میزان كاربرد این فن‌آوریها و مدیریت منابع اطلاعاتی بحث و بررسی دقیق و مفصلی نشده یا اجرا نگردیده است.

می‌توان اولین گام برای كاربرد فن‌آوریهای اطلاعاتی را آگاهی مدیران از ارزش بالقوة آن دانست. همان‌ طوری كه با فعالتر شدن مدیریت، بكارگیری اصول و علوم آن ساده‌تر گردید، با ارج نهادن به نقش اطلاعات در سازمان به كاربرد فن‌آوریهای اطلاعاتی و نیز نقش‌آفرینی اطلاعات در تصمیمات و استراتژیهای مدیریتی و چگونگی بهره‌گیری از آن آگاه‌تر خواهیم شد.

در سال 1949 مجله «مكانیك عمومی» (Popular Mechanics) اقدام به یك پیشگویی كرده و روزی اعلام كردند كه كامپیوترها كوچك خواهند شد و وزن آنها به كمتر از 5/1 تن خواهد رسید. امروزه تراشه های كامپیوتری به كوچكی حرفO هستند. با گذشت بیش از 50 یا 60 سال كامپیوترها بیشتر از آنچه كه مردم تصور می كردند امكان تغییر دارد، تغییر كرده اند.

2- در آغاز

در طی هزاران سال بشر به حساب كردن احتیاج داشته است. خانواده ها نیاز داشتند كه بدانند چه تعداد حیوان، چقدر غذا و چقدر زمین دارند. این اطلاعات آن هنگام كه مردم قصد خرید و فروش داشتند و به علاوه آن هنگام كه می مردند و یا ازدواج می كردند بسیار مهم بود. راه های مختلف زیادی برای حساب كردن و نوشتن اعداد وجود داشتند. سومری ها سه روش مختلف داشتند: آنها از یك روش برای زمین، یك روش برای میوه و سبزیجات و روشی برای حیوانات استفاده می كردند.

آنها قادر به شمردن بودند اما روشی ساده برای انجام محاسبات نداشتند.

در حدود سال های 1900 تا 1800 قبل از میلاد بابلی ها روشی جدید برای حساب كردن اختراع كردند كه در آن روش های مكانی استفاده می شد.

این بدین معنا بود كه دو چیز مقدار یك عدد را تعیین می كند: ارقام و جایگاه مرتبه آنها. امروزه، هنوز از ارزش مكانی برای محاسبه استفاده می كنیم. ما می توانیم هر عددی را تنها با استفاده از 10 رقم 0 تا 9 بنویسیم. برای مثال 134 یعنی 1 صدتایی، 3 ده تایی و 4 یكی.

كامپیوترها نیز در هنگام انجام محاسبات از ارزش مكانی استفاده می كنند. اما آنها فقط از رقم 0 و1 استفاده می كنند. برای مثال 11011 یعنی 1 شانزده بیت، 1 هشت بیت، و 0 چهار بیت، 1 دو بیت، 1یك بیت كه مساوی 27 می شود. بدون ارزش مكانی محاسبات سریع غیرممكن هستند.

بین سال های 1000و 500 قبل از میلاد مسیح، بابلی ها یك چرتكه اختراع كردند. در این چرتكه از سنگ های كوچكی كه آنها را به صورت خطی قرار می دادند استفاده می‌شد. هر ردیف از سنگ ها نماینده یك ارزش مكانی متفاوت بود. برای انجام محاسبات آنها سنگ ها را از ردیفی به ردیف دیگر حركت می دادند بعدها انواع مختلفی از چرتكه ها ساخته شدند.

بعضی از آنها چوبی بودند و در آنها از توپ های رنگی استفاده شده بود (البته این امكان وجود دارد كه چرتكه ابتدا در چین اختراع شده باشد اما حقیقتاً كسی نمی داند).

اگرچه می توان از یك چرتكه بسیار سریع استفاده كرد اما آن نمی تواند محاسبات را به طور خودكار انجام دهد. در قرن 17 مردم شروع به ساختن ماشین حساب كردند. در سال 1640ریاضی دانی فرانسوی به نام بلیس پاسكال یك ماشین حساب ساخت. وی از این ماشین حساب برای شمردن پول استفاده می كرد. در طی 10 سال پاسكال بیش از 50 ماشین حساب ساخت.

در سال 1670 یك آلمانی به نام leibnitz كار پاسكال را ادامه داد و ماشین بهتری ساخت. ماشین لیبنیز Step Reckoner نامیده شد. این ماشین می توانست محاسبات دشوارتری نسبت به ماشین حساب محاسباتی پاسكال انجام دهد. به طور قابل توجهی ماشین لیبنیز برای انجام محاسبات درست همانند كامپیوترهای مدرن فقط از دو رقم 0 و1 استفاده می كرد.

در واقع ماشین حساب هایی مانند Step Reckoner لیبنیز تا 300 سال بعد مورد استفاده قرار گرفتند تا اینكه كامپیوترهایی ارزان شروع به پدیدار شدن نمودند

روش مشاهده از عمده ترین و مهم ترین شیوه های تحقیق درعلوم اجتماعی است، اما كمتر از سایر شیوه های دیگر گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرارگرفته است. هیچ شیوه ای به اندازه مشاهده مستقیم درمیدان تحقیقی نمی تواند محقق را در رابطه نزدیك با پدیده های مورد مطالعه قرار دهد.

دراكثر رشته های علوم انسانی از جمله جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، تاریخ، باستان شناسی، روان شناسی و مردم شناسی نیز از روش مشاهده استفاده می‌شود.

اهمیت نقش مشاهده تنها درگرد آوری اطلاعات به صورت یك روش مستقل  یا تكمیلی پایان نمی پذیرد، بلكه دربعضی از تحقیقات محقق ناگزیر است برای بررسی نتایج تحقیقاتی كه مبتنی بر سایر روشهای گردآوری اطلاعات باشد نیز از روش مشاهده استفاده كند؛ به عبارت دیگر برای اطمینان از صحت نتایج تحقیق یا داده های گردآوری شده از طریق سایر روشها، محقق باید به میدان آمده و پدیده مورد مطالعه را از نزدیك مشاهده نماید تا برای داده های گرد آوری شده تاییدیه بگیرد.

(حافظ نیا، 1381: 8-206)

مشاهده :

مشاهده از رایج ترین و مهم ترین شیوه ها و ابزار تحقیق به شمار می رود كه در اكثر علوم كاربرد دارد  به تعبیر وب، تمامی تحقیقات اجتماعی با مشاهده آغاز می‌شوند و با آن نیز پایان می پذیرد، به بیان دیگر، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب هر پدیده اجتماعی می باشد (ساروخانی، 1381: 174). مشاهده مستلزم توجه منظم و سیستماتیك و ثبت رویدادها، رفتارها و موضوعاتی است كه در محیط اجتماعی، مكان یا محل مورد تحقیق وجود دارد (مارشال و اسمن، 1995، به نقل از ازكیا).

تعاریف متعددی از مشاهده شده است از جمله اینكه: «مشاهده روزمره و مشاهده علمی، دریافت و درك هدفمند محیط از طریق اندامهای حسی (نه تنهاچشم) و ثبت این دریافت ها در واحدهای اطلاعاتی است. (اتسلندر، 1926، به نقل از ازكیا)

رنه كیونیك درتعریف مشاهده می نویسد كه رابطه ما با جهان به وسیله حواس پنجگانه به وجود می آید و ما با كمك آن حواس، به تجربیات خود می اندوزیم. بدین معنا، مشاهده نوعی كسب تجربه از جهان است كه ازطریق ساده، تا طرق علمی به وسیله جلا دادن و تیز كردن حساب شده ادراك و حواس انجام گیرد. (كیونیك، 1976: 1، به نقل از رفیع پور).

درتعریف مفهوم مشاهده می توان گفت، مشاهده جزیی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه درباب پدیده های اجتماعی است، یا اینكه مشاهده شروع كننده و خاتمه دهنده تمامی تحقیقات اجتماعی است (كیوی و كامپنهود، 86 15:19)

مشاهده یكی از راه های عمده كسب اطلاعات در روش تحقیقی میدانی  است كه عمدتاً در مردم شناسی و قوم نگاری به كار می رود. در مواقعی كه یك محقق می خواهد درباره مسائلی تحقیق كند كه تاكنون اطلاعات كافی در آن باره وجود ندارد، عموماً از تكنیك مشاهده استفاده می شود. به عنوان مثال اگر خواسته شود در مورد ایل های ایرانی تحقیقی صورت گیرد، چون منابع و اطلاعاتی دراین زمینه وجود ندارد پس بهترین راه، مشاهده این ایلها می باشد (رفیع پور، 1382: 55)

سابقه استفاده و كاربرد روش مشاهده به اواخر قرن 17 میلادی برمی گردد یعنی زمانی كه اروپاییان برای تسلط یافتن بركشورهای آسیایی و جهان سوم نیازمند آگاهی از فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و … مردم بومی آن سرزمینها شدند و بدین ترتیب رشته علوم مردم شناسی شكل گرفت. روش مشاهده را اولین بار مكتب شیكاگو در تحقیقات جامعه شناختی به كاربرد . (ازكیا، 1382: 9-408)

اهمیت و مزایای مشاهده دراین می باشد كه درصورت استفاده از روش مشاهده، مطالعه‌ی بی واسطه موضوع تحقیق و فقدان تورش بوجود می آید و به عنوان طبیعی‌ترین، مهمترین و پركاربردترین شیوه ها و ابزار ضروری تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد (كیوی و كامپنهود، 1986: 98)

كاربرد مشاهده :

مشاهده به عنوان یكی از ابزار ضروری هر تحقیق است اما در مواردی محقق ناچار باید از آن استفاده كند. از جمله این موارد می توان ا شاره كرد به :

1. درصورت عدم دستكاری داده ها در سطح كلان- مثلاً بررسی تاثیر نظام حزبی بر دموكراسی؛ كه در این خصوص نمی توان با تعطیلی حزب یا پارلمان، نقش و تأثیر آنرا در جامعه بررسی كرد.
2. درصورت عدم امكان مصاحبه درتحقیق، مثلاً دربررسی رفتار گروهی كودكان یا هنگام بروز وضعیت حساس و پرتنش و خصومت بین دو قوم، و یا عدم آشنایی محقق با زبان جامعه آماری
3.