بررسی مصطلحات اسلامی در شعر از آغاز تا قرن پنجم (دكتری)

عرب جاهلی زندگی ساده قبیله‌ای داشت. قبیله تنها عنصر وحدت اجتماعی اعراب جاهلی محسوب می‌شد؛ قبیله‌ای كه عرب خود را وابسته به آن می‌دانست، از آن دفاع می‌كرد و نسبت بدان تعصب داشت. این قبایل، پیش از اسلام در جنگ‌ها و درگیری‌های خونین دائمی به سر می‌برند. تا اسلام آمد و در پی ظهور آن، واژه (امت) متولد شد. و به این ترتیب با تمسك به آیه شریفه: «إن هذه أمتكم أمه واحده و أنا ربكم فاعبدون»1، (امت) جایگزین (قبیله) شد؛ امتی كه در سایه آن، مطامع و منافع قبیله‌ای رنگ باخت و افراد را با توجه به عقاید و عواطف و اهداف مشترك، زیر چتر حمایت خود گردآورد. امت واحد اسلامی كه اجزاء آن هریك در جهت یاری یكدیگر و سوق دادن جامعه به سمت و سوی خیر و راستی در حركت بودند كه: «كنتم خیر أمته أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر».2

تحولات اجتماعی، فرهنگی، عقیدتی و سیاسی ایجاد شده در جامعه عربی، خود بخود عرب را با مفاهیمی نو چون؛ جهاد فی سبیل الله، اعتصام بحبل الله، ایثار در راه خدا و ترجیح مصلحت امت بر مصلحت فرد و قبیله، انفاق در راه خدا و... روبرو ساخت؛ و به تبع این مفاهیم نیاز به تولد لغات جدیدی كه بتواند پاسخگوی نیاز ایجاد شده در سطح وسیع باشد، بیش از پیش احساس شد.

برای پاسخگویی به این نیاز، تنها راه، ایجاد واژگان جدید نبود؛ بلكه بهترین راه بارور كردن و تلفیق واژگان و عبارات با یكدیگر به قصد بیان مفاهیمی نو بود. لذا در بسیاری موارد، مفهوم واژة به كار رفته در عصر جاهلی، با معنای آن در عصر اسلامی یكی است. البته به تبع وسعت و پیشرفت فكری، فرهنگی اجتماعی عرب در پی پذیرش اسلام، دامنة مفاهیم لغات موجود نیز گسترش یافت.

بنابراین مادة اولیه مصطلحات اسلامی، همان ریشه‌های لغوی موجود در عصر جاهلی است كه قالب‌های اسلامی، در پی نیاز جامعه، آن را وسعت داد.

البته گاه برخی واژگان در عصر جاهلی نیز، در همان معنای مذهبی به كار رفتة در دورة اسلامی، استعمال شده است با این تفاوت كه كاربرد آنها در معانی مذهبی در عصر جاهلی بسیار قلیل و محدود بود به گونه‌ای كه شاید استعمال آنها تنها در دایرة اشعار، شعرای اهل كتاب یا مخضرمین، آن هم به صورت اندك و دور از چشم، دیده می‌شد.

در عصر اسلامی، این قبیل واژگان نیز در زمرة مصطلحات اسلامی قابل بررسی‌اند. زیرا این واژگان و تركیبات اسمی در قالب فرهنگ اسلامی توانستند، در معنای مذهبی خود، رخ نمایند و شكل غالب و گسترده یابند به گونه‌ای كه در سایة فرهنگ اسلامی، معانی دیگر این واژگان رنگ باخت و اندك اندك از رواج افتاد و یا به طور كامل فراموش شد.