هنرمندان و هنر

مختصری از تاریخ مفاهیم

هنر چیست؟ هنرمند كیست؟ این ها مفاهیمی هستند كه هر كدام در نسبت با دیگری تعریف می‌شوند: اینكه آیا شخصی را یك هنرمند می دانیم یا خیر، تا حدودی بسته به آن چیزی است كه او تولید می كند، و اینكه آیا محصولی، یك اثر هنری است یا خیر،‌ بستگی به این دارد كه چه كسی آن را تولید كرده باشد.

بگذارید با در نظر گرفتن مفهوم خالق [1] شروع كنیم: ما به كسی واژه هنرمند را اطلاق می‌كنیم كه دست به خلاقیت هنری بزند، خواه این هنر شعر باشد و نقاشی و یا كه موسیقی‌، معماری ، مجسمه سازی یا رقص، كه البته با ارائه چنین فهرستی از انواع مختلف هنر، در واقع در مورد مواد بحث آشكارا دست به پیش داوری زده ام، چرا كه جواب ما ]در مورد اینكه هنر چیست و هنرمند كیست[ متفاوت می بود اگر من شخص قالی باف یا سازندة آثار منبت كاری شده و یا آشپزها را هم اضافه كرده؛ یا شخصی كه ریسندگی، بافندگی و یا سفالگری می كند،‌ یا آنكه شیشه گر است یا اثاثیه تولید می كند و یا به صحافی كتاب می پردازد. همانطور كه طی این فصل خواهیم دید، اطلاق واژه هنرمند به افراد مشخص، بسته به تغییر مقولاتی كه به عنوان آثار هنری شناخته می شدند، در طول تاریخ دستخوش تغییراتی بوده است.

تعریف معاصری كه در مورد یك هنرمند وجود دارد از ایده هایی چون خود بیانگری[2]، تخیل[3] و خلاقیت جداشدنی نیست، ] ایده هایی[ كه هر كدام نشانة نوع خاصی از آزادی هستند كه به هنرمند نسبت داده می شود.

امروزه اغلب هنرمند را زادة یك روح آزاد، و ] دارای شخصیتی[ خود رأی كه خود را محدود به قواعد اجتماعی و یا قوانین بی روح جامعه نمی كند، می دانند. در بهترین حالت، این آزادی ] آزادگی[ ممكن است كه مشخصه ای برای نبوغ باشد، هر چند اصالت نبوغ اغلب دچار بدفهمی می‌شود مگر گذشت زمان حكم صحیح را در مورد آن عرضه كند. بنابراین چنین نگرشی نسبت به هنرمندان، اغلب آن‌ها را به مثابة افرادی كه از نظر عاطفی، منزوی و تنها هستند، تصویر می‌كند.

در این فصل از اصل بنیادین و چارچوب مفهومی ای پرسش می كنیم كه به چنین تصور همگانی ای از هنرمند شكل داده، تا بتوانیم تعیین كنیم كه چرا زنان اندكی در فهرست نوابغ هنری شناخته شده، به چشم می خورند.

در واقع، خصوصاً در دوره های مشخصی از تاریخ، حتی تصور زنان به عنوان هنرمندانی كاملاً مستقل كه فقط به خاطر خلاقیت صرف دست به خلق آثار هنری می زنند، امری دشوار محسوب می شده است.

دلیل این امر چیست و این موضوع چه چیزی را در مورد نقش تمایزات جنسی در مفاهیم مربوط به خلاقیت نشان می دهد؟

مورخان، تحقیقات قابل توجهی در باب این نوع محروم سازی ها كرده اند، ] محروم سازی‌هایی[ كه در دوره های مشخصی از تاریخ، زنان را از ورود به رشته های مختلفی مانند نقاشی، مجسمه سازی یا تألیف موسیقایی منع كرده و پیشرفت و اشتهار آن‌ها را در زمینه هایی چون ادبیات مختل كرده‌اند. ]1[ هر چند تمركز ما اكنون مشخصاً در مورد عدم وجود امكان تحصیل یا دیگر موانع و نواهی اجتماعی نیست؛ این ها مواردی فرعی هستند كه با گذشت زمان و پیش آمدن موقعیت های متفاوت تغییر كرده‌اند.

در اینجا بیشتر متوجه ماهیت پایه ای مفاهیمی هستیم كه فلسفه هنر و قواعد زیبایی شناسی را شكل می دهند، چارچوب های نظری كه اعمال اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. در اینجا ما همچنین، تفاوت های جنسی و مفاهیم دشواری مانند «تأنیث[4]» و «تذكیر[5]» را در خواهیم یافت.

مبانی مفهومی

جستجو در مورد اینكه مسأله جنسیت چه نقشی در زیبایی شناسی ایفا می كند، نیازمند ]‌بیان[ مقدمه ای می باشد: مروری بر مفروضاتی بنیادین در مورد طبیعت بشر و اینكه چه چیزی دست یابی به فرهنگ و تمدن را ممكن می سازد.

هنر پدیده ای است كه در بردارندة عناصر فرهنگی قابل توجهی می باشد، و بهترین هنرها، آن هنری است كه نشانگر واكنش‌ها و دیدگاههای مختلف در مورد زندگی آدمی و معنای آن باشد.

افرادی كه به هنرهایی با ارزش های عمیق و ماندگار مشغول هستند، چه این هنر طنز باشد یا تراژدی، كمدی، والا و یا زیبا ، باعث افتخار خاصی هستند و توانسته اند سطحی،‌ رفیع و دشوار از دست آوردهای بشری را تجسم بخشند.

مفهوم هنرمند خلاق[6] بر پایة عقایدی استوار است كه مشخص كنندة كیفیاتی در نوع بشر هستند كه به او توانایی رسیدن به بالاترین سطوح فرهنگی را می‌دهند؛ بنا به سنت قدما، عقلانیت، توانایی ضروری و ذهنی و اساس دست آوردهای بشری به طور كلی می باشد.

دیدگاههای مختلف فمینیستی در مورد عقل و عقلانیت در تمام حوزه های فلسفی بیان شده اند، گرچه در حوزة زیبایی شناسی كمتر از آنچه انتظار می رود به چشم می خورند، احتمالاً از آنجا كه هنر و ارزش های زیبایی شناسانه اغلب و به سادگی با زمینه های «غیرعقلانی[7]» روح بشر، چون شهود، تخیل و احساس ارتباط دارند. ولی در عین حال تسلط بر چنین فعالیت های ذهنی ای، كه الهام را از امور بی معنی و رویكرد زیبایی شناسانه را از بی قاعدگی صرف متمایز می كنند، مستلزم ذهنیتی منظم و محكم است و اعتقاد سنتی بر این است كه چنین ذهنیتی در قابلیت های عقلانی ما ریشه دارد.

مفهوم قوه مستقل عقلی ای كه بشر را از حیوان جدا می كند و به موجب آن طبیعت ذاتی انسان توصیف می شود، نفوذ گسترده ای در نظریه های غربی در مورد معرفت، اخلاق، سیاست، طبیعت انسان و فرهنگ دارد؛ در واقع، هیچ محدوده ای از فلسفه از تأثیرات بلند  آن مستثنی نبوده است.

این ] مفهوم[ همچنان یكی از پیچیده‌ترین مفاهیم نظری است كه به اشكال متفاوت، در حوزه های مختلف عمل می كند،] مفهومی [ كه نه تنها تعدیل كنندة تفاوت های جنسیتی است بلكه به طور كلی تعیین كنندة جایگاه گروههای فرعی اجتماعی نیز می باشد.

عقلانیت در شكل گیری ایدة خلاقیت و توانایی كسب دانش در مهارت های هنری،‌ و همچنین برای خود مختاری ذهن كه از ملزومات نوآوری و ابتكار می باشد، اهمیت ویژه‌ای دارد، هر چند ]اهمیت آن[ غالباً آشكار نیست.

در ابتدا به ملاحظاتی كلی می پردازیم: از لحاظ سنتی، عقل به عنوان قوه و استعداد ذهنی‌ای شناخته می شود كه باعث تمایز بین اعمال انسانی و اعمال غیرانسانی می شود.

این یك كلی گویی توصیفی و اصولی است، چرا كه اعتقاد بر این واقعیت است كه تنها بشر قادر به تجربة عقلانیت می باشد. به عبارتی بشر به موجب چنین قوه ای از قوانین طبیعت فرار می كند و قادر به ساخت فرهنگ ها و تمدن ها می شود، و با به كار انداختن این درجه از اختیار زندگی خود را به پیش می برد، اختیاری كه حیوانات دیگر فاقد آن می‌باشند. پس مفهوم عقل دارای نوعی بار ارزشی نیز است: چنین خصوصیتی ، نه تنها یك ویژگی ضروری برای انسان است كه او را از لحاظ معنوی به عنوان یك انسان تعریف می‌كند بلكه بهترین خصوصیت و كیفیت ما نیز می باشد،‌ ویژگی ای كه امكان دست یابی به دست آوردهای هنری، انتخاب اخلاقی و معرفت علمی را میسر می‌سازد.

این ادعاهای كلی در مورد عقلانیت راجع به تمام انسان ها – زن، مرد، گذشته، ‌معاصر، آشنا و بیگانه – صادق است.اما همچنان : مدارج مختلفی از عقلانیت به كرا‎‏ت در شكل دهی تفاوت های اجتماعی مؤثر بوده‌اند، و همین مدارج مختلف، در دوره های تاریخی مشخصی، برتری “طبیعی” بعضی انسان ها را بر دیگران به اثبات رسانده است، برتری ذهنی و فطری ای كه به سلسله های قدرت، آموزش و شئون ] مقامات[ اعتبار بخشیده است.

چنین برتری ای به هیچ وجه محدود به برتری مردان نسبت به زنان نبوده؛ تلاشی كه به عنوان مثال برای توجیه برده داری، می شود و وجود اندیشه های مبتنی بر وجود طبقات و تفاوت های اقتصادی و اجتماعی در جوامع، همگی وجود ایده ای مبنی بر برتری گروهی بر گروه دیگر را در عمل به اثبات می رسانند.

برای توضیح تفاوت های جنسیتی در مورد نقش ها و توانایی های اجتماعی، ذكر چنین استدلالاتی به صورت استوار و نظام مند لازم است چرا كه در شماری از حوزه های نظری، عقلانیت به عنوان ویژگی مهمی شناخته می شود كه باعث ترفیع جنس مذكر بر جنس مؤنث در نوع بشر شده است. این بدان معناست كه بگوییم، هر چند زنان هم دارای قوة عاقله می باشند و لیكن از این قوه نسبت به مردان استفاده كمتری می كنند، بنابراین، از منظر بسیاری از نظام های فلسفی و مذهبی تأثیرگذار، زنان كمتر قادر به حكومت بر نفس خود هستند و به همین جهت در تمامی شرایط، از زندگی در خانه گرفته تا سیاست به عنوان زیردست طبیعی مردان شناخته می شوند.]2[ نقش دوگانه عقل – كه نه تنها تفاوت بین انسان و غیر انسان را مشخص می كند بلكه متمایز كنندة افراد مختلف بشر از یكدیگر نیز است منجر به ایجاد دستگاهی پیچیده از قراین مفهومی می‌شود كه عقلانیت را با اعمال و ویژگی‌های “مردانه” و بی عقلی را با ]خصوصیات[ “زنانه” مرتبط می كند.

زنان از آنجا كه انسان هستند، عقلانی نیز می باشند. و از آنجا كه مؤنث هستند، درون نظامی از سمبول ها كشیده شده اند كه نمایانگر نواحی غیر عقلانی ذهن و طبیعت ناقص و كنترل نشدة آن‌ها می باشد. توجه داشته باشید كه این تقسیم بندی در مورد قابلیت ها و ویژگی ها، در واقعیت جدا كنندة مردان از زنان نمی باشد. بلكه بیشتر برای جداسازی اموری كه به عنوان ویژگی ها بشر / مذكر ستوده می‌شوند از سمبول ها و مفاهیم دیگر با برچسب “زنانگی” به كار می روند. در بعضی مواقع، با پیچیده تر شدن شرایط، منش هایی كه بیشتر به جانب “زنانگی” میل می كنند از جانب فاعل مذكر مناسب و درخور تشخیص داده می‌شوند؛ این در مورد ارزش هایی است كه با خلاقیت هنری و ذوق مرتبطند،‌ كه به زودی به آن ها خواهیم پرداخت. از آنجا كه ارجاع به حس و واژه های مربوط به جنسیت هر دو می توانند ابهام برانگیز باشند، فهم موارد استفادة آن ها همیشه محتاج توجه دقیقی به زمینه‌های تاریخی و اجتماعی شان می باشد.

با اینكه تمركز ما ] بیشتر[ روی ]مباحث[ زیبایی شناسانه است، ولی لازم است كه تأثیر وسیع این ایده ها را در تمام زمینه های فلسفی در ذهن داشته باشیم، و در همین ارتباط تأثیر آن‌ها را بر آن محدوده هایی از علم، سیاست، روان شناسی و این كه به نحوی تاریخی، دیدگاه ها و روش های خود را با ارجاع به مبانی فلسفی توجیه می كنند را  فراموش نكنیم. تمام این محدوده ها به هم مربوط هستند، و چنان در یك رشته تأثیر می‌گذارند كه طنین آن در دیگر رشته ها نیز می پیچد.]3[ به طور خلاصه: در معرفت شناسی[8]، مطالعة طبیعت ادراك و صورت بندی دانش فاعل شناسای نمونه بوسیله الگویی مفهومی و دارای طبیعتی مردانه بازگو می شود كه قادر به تجربة قوای عقلانی در منتها درجة آن است، در حالیكه به طبیعت زنانه، رفتاری احساسی، شهودی و متناقض نسبت داده می‌شود.

از آنجا كه عواطف به طور متعارف غیرقابل اعتماد و دارای طبیعتی ویژه می باشند، چنین توصیفی نه تنها در مورد آموزش زنان و دست آوردهای علمی آنان بلكه همچنین در مورد اعتبار اخلاقی جنس مؤنث نیز دارای نتایج نظری و عملی]متعددی[ می باشد.