كشف و شهود در پنج كتاب - اللمع، اسرارالتوحید، رساله قشیریه، كشف المحجوب، تذكره الاولیاء

 منشأ پیدایش تصوف اسلامی :

 از آنجا كه فطرت آدمی خدایاب است ،انسانها در هر دین وآئین جویای مبدأ حقیقت وآفرینش بوده اند   .به طور كلی سه نظریه در بارة پیدایش تصوف اسلامی وجود دارد :

دستة اول : منشأ مسیحی برای آن قائلند .افرادی چون « آ.فون كرمر» كه منشأ تصوف اسلامی را در زهد مسیحیت وعناصر بودایی می داند. وافرادی همچون : « آ، مركس » ،« ادوارد براون»،« ب ،ماكدونالد» ،« بن                 زیلك» ،« ف .س. مارچ»و « مارگارت اسمیت» این نظریه را پذیرفته اند .1

    « م.آستین پالا سیوس» بر این اعتقاد است كه مسیحیت وتصوف عناصر مشتركی را از یكدیگر أخذ كرده اند برخی به تأثیر غیر مستقیم تصوف از مسیحیت قائل هستند ،مانند عناصر وحدت وجود كه در فرقه های مسیحیت مانند « حنانه»(Henaniens) تأثیر نهاده است وفقر ودر یوزگی در طایفه مصلیان (messalliens) وجود داشته است.2

     گروه دوم منشأ تصوف اسلامی را ،آیینهای قبل از اسلام در ایران دانسته اند .3

     بنا بر شواهدی كه از رگه های عرفان در دین زرتشت به جا مانده است ،همواره سعی وعمل از اصول تعالیم زرتشت محسوب می شده است.در دین زرتشتی كار وزندگی مادی با عوالم روحانی منافات ندارد .4

     در «وندیداد» آمده است آنجا كه انسان عبارت می كند ،سكنا می گزیند ،تشكیل خانواده  می دهد، وگله داری می كند، مبارك ترین نقطه زمین است. همانطور كه ملاحظه می كنید، این تفكر جایی برای گرایش به زهد و فقر باقی نمی گذارد . روزه كه یكی از ویژگیهای زندگی زاهدانه است در دین زرتشت نه تنها جایگاهی ندارد، بلكه بسیار مذموم نیز شمرده می شود . امری كه در ادیان دیگر و حتی اسلام مورد توجه قرار گرفته است.5

     با آوردن شواهد بالا ، این نظریه نیز باطل می نمارید ، چرا كه ثنویت آیین زرتشتی قابلیت پذیرفتن تفكراتی چون «وحدت وجود» را ندارد. گرسنگی در نزد زرتشتیان گناه شمرده می شود .

    جسم از جملۀ خیر هاست و ریاضت دادن به آن ناپسند است.6

     دسته سوم آنهایی هستند كه منشأ هندی برای تصرف قائلند . « ریچاردهارتمان» و«ماركس هورتن» تصرف را از منابع ادیان هند مأخوذ می دانند.7

     عرفان هندی همواره به دنبال این دغدغه  بوده است كه انسان به عنوان یك موجود جزئی و فنا ناپذیر خود را به مبدأ هستی متصل نماید. مشرب فكری عرفان هندی ازآبشخور تعلیمات اوپانیشاد سرچشمه    می گیرد. بزرگترین مصیبتی كه سالك در عرفان هندی با آن مواجه می شود ، جدایی از برهماست. راه چاره و رهایی از این فراق ، تصفیه باطن از هواهای نفسانی و عبور از تنگناهایی است كه به آن – سمساره –     می گویند.عارف هندی سعی دارد كه به نوعی معرفت دست یابد كه اساس آن مبتنی بر شهود و تعالیم روحانی اوپانیشاد داشت. در این عرفان سالك با راهنمایی برهمن به یوی زندگی هدایت می شود كه فقر ورهبانیت از مبانی اصلی آن شمرده می شوند.1 امری كه در اسلام بارها مسلمین ازآن بازداشته شده اند .

     گروه چهارم برای تصرف منشأاسلامی قائل هستند و آن را پدید ه ای اسلامی می شمارند .آنها فلسفه عقلی واستنتاجی تصوف را تحت حکمت نوافلاطونی یونانی می دانند . افرادی مانند « وینفلد» ، «براون» و«نیكلسون» از این دست هستند. 3

     در یك جمع بندی كلی می توان گفت كه  عرفان در هر دین ، آیین و آداب همان دین را می پذیرد . با این همه شباهت كه بین مشرب های فكری در تصوف وجود دارد، منشأ اصلی عرفان اسلامی رادر هیچ كدام از آنها نمی توان جستجو كرد ، وجود این شباهت ها ، ناشی از یك منبع واحد است و فطرت جستجو گر انسان در پی متصل كردن این شباهت ها به یكدیگر می باشد .4

     از محققین معاصر افرادی مانند استاد مرتضی مطهری در كتاب « خدمات متقابل اسلام وایران»5وآقای هاشم رضی در كتاب «دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشتیان »6 دربارۀ پیدایش اولین رگه های عرفان در ایران به تفصیل به بحث  پرداخته اند.

    ذكر این نكته ضروری است كه اسلام به عنوان یك دین كامل، به دور از هر گونه افراط و تفریط، از جهت نظری ،از آبشخور قرآن و احادیث نبوی و اقوال پیشوایان دینی سیراب می شود، واز جنبه علمی ،سیرت رسول الله وائمه اطهار الگوی علمی مسلمین را در برمی گیرد .7

مكتب زهد:

پیروان این مكتب به اقتضای اصول شریعت  به ظاهر كتاب وسنت می نگرند . صفت غالب وشاخص  این دسته از صوفیان تقید بی چون وچرا به ظواهر شریعت است. 1

     لویی ماسینیون در تحقیقات خود مراحل ابتدایی روند تصوف را با پیروی از احادیث پیامبر اكرم ( ص)      می داند .لویی ماسینیون دلایل گرایش مسلمین به زندگی زاهدانه راتجسم سوره های قرآن با وعده های  ووعیدها وتصور عذاب جهنم تلقی كرده است .او معتقد است ،همه این عوامل باعث شده ؛تصویری كه از خداوند در اذهان مسلمین نقش می بندد خشن وبسیار رعب آور باشد.داشتن چنین روحیه ای باعث شد كه مسلمین برای رهایی از كیفر روز جزا به ریز ترین دستورات دینی عمل كنند.بدین ترتیب این مسلمانان نخستین بنیانگذاران تصوف زاهدانه بود از ویژگیهای بارز این افراد ،تكرار ذكر نام خداوند وتوجه بسیار در تشخیص حلال وحرام از یكدیگر بود .2

     پاولویچ پطروفسكی این نظریه را رد كرده است .او دلایل گرایش مسلمین به تصوف زاهدانه را این گونه توصیف كرده است : فساد مالی بنی امیه ،اسرافكاریهای بنی عباس ومقایسه زندگی حاكمان توسط مسلمین با زندگی پیامبر اكرم (ص) وخلفاء جانشین ایشان وفاصله گرفتن طبقةحاكم از قشر عادی جامعه به واسطة ثروت وزر اندوزی ،موجبات حذف ونگرانی از انجام فرایض دینی را در دل مسلمانان به وجود آوردوزندگی آنها را به سوی گوشه نشینی وعزلت سوق داد.3

     ابراهیم ادهم (وفات.161 هـ .ق) ،ابو هاشم صوفی( وفات 179 هـ .ق) ،حسن بصری ( وفات 180 هـ .ق) ورابعة عدویه( وفات 185هـ .ق) از بزرگان این مكتب بوده اند.

رابعة عدویه این طریق را متحول كرد ، رابعه عشق به پروردگار ودیدار وپیوستن به حق ( وصال) را مطرح كرده است.البته در ابتدای شكل گیری تصوف،بعید به نظر می رسد كه منظور از وصال رابعه وحدت یا مقام فنا باشد اما در هر صورت ،طریق رابعه در تصوف بیانگر این مسأله است كه در پایان سدة اول هجری روح عرفان كم كم در زاهدان وعابدان تأثیر گذار می شود.

     تصوف در قرن دوم هجری بسیار ساده وبه دور از هر گونه تكلف بوده است وبه روش سنت رسول اكرم(ص) دنبال می شده است.4

مكتب كشف وشهود:

گوشه نشینی با حفظ بسیاری از اصول خود به سوی نوعی درون نگری كشیده شد كه بر حالات روحی عارفان بی تأثیر نبوده است .عارفان در این مكتب معتقدند كه نفس انسان گنجایش پذیرش انوار حق را در خود دارد .ابو عبدالله حارث بن اسد مغازی محاسبی (وفات 262 هـ .ق ) نقش به سزایی در ایفای نظریه بینش درون نگری داشت . در حقیقت محاسبی به دنبال ایجاد تعادل بین اعمال انسانها وامیال قلبی آنهاست.

     محاسبی خشنودی خاطر را تنها با حفظ ظواهر شرع قبول نداشت.از نظروی آنچه كه حائز اهمیت بود ه است ،متفاوت نبودن حالات درونی با اظهارات بیرونی است . از همه اینها گذشته از دیدگاه حارث محاسبی به احوالات درونی بیشتر اهمیت داده می شد تا به رفتار ظاهری.در این زمان بود كه صوفیه كم كم به این نتیجه رسیدند ،نیت اعمال بسیار مهمتر از شكل ظاهری آن است .

   مكتب بغداد كه باعث ترویج ریا كاری در عبادت وامور دینی شده بود ،در برابرموج جدیدی كه تنها به نیت اعمال توجه داشت ونه به رفتار ظاهری آن ،به شدت برخورد كرد .این برخورد منجر به ایجاد فرقة جدیدی به نام ملامتیه شد.

     شخصیت های برجسته این فرقه :ابو حفض عمر بن سلمه حداد ( وفات 264-267 هـ .ق)    ابو صالح حمدون قصار ( وفات 271 هـ .ق ) وابو عثمان سعید بن اسماعیل حیری ( وفات 298 هـ . ق) از نیشابور برخاسته بودند .1

     وظیفة اصلی انسان در فرقة ملا متیه این گونه تعریف شده است:

1. رسیدن به كمال.
2. پاك ومنزه ساختن دل واندیشه ( نیت) از هر گونه شك وشبهه.
3. انجام كامل سنت ها وفرایض دینی.

     ا نجام اعمال دینی واعتقاد (نیت) در این مسلك سری است میان بنده وخداوند كه باید بر همه پوشیده بماند.  پیروان ملا متی همواره در پی انجام كارهایی برخلاف عرف جامعه بودند هدف آنها از این كار ،خوار كردن نفس اماره وكتمان عبادتهایشان از نظر مردم بوده است .2

     تعالیم مكتب ملامتیه تنها می توانست با ریاكاری در سطح جامعه ودر بین عوام مبارزه كند.درین زمان مكتب بغداد ،ریای خوفناك تری را كشف می كند و آن ریا وتظاهر در برابر خود بود .نظریة جدید مكتب بغداد به این نكته اهمیت می دهد كه اگر  كسی به دنبال  عبادات وریاضت هایی كه بر خود روا داشته است شور وشعفی احساس كند و توقع پاداش داشته باشد این ریا در برابر نفس است .در حقیقت آن را معامله ای با « تقدس» تلقی می كردند .چنین سوداگری ،از هر گونه اطاعت خداوند به دور بود .

     كسی كه بیش از دیگران در بسط وگسترش این تعالیم كوشش می كرد ،ابو القاسم بن محمد بن جنید خطاط ( وفات 299هـ. ق ) ملقب به « سید طایفه» و « طاووس الفقراء» بود .1

     اصطلاح فنا برای اولین بار توسط طیفور بن عیسی ابن آدم سروشان بسطامی (بایزید) وفات         ( 262-267 هـ .ق) مطرح شد  ومورد حملات شدید مراجع مذهبی واقع شد.

     بایزید معتقد است انسان فناپذیری كه عاشق حق است ،می تواند به وسیله فنادر ذات معشوق یعنی خداوند به بقا برسد .2

     بایزید این تفكر خود را از آیة قرآن گرفته است كه می فر ماید :« كل من علیها فان ویبقی وجه ربك ذو الجلال والا كرام .»3 ( هر كه روی زمین است دستخوش مرگ وفنا ست وزندة ابدی ذات خدای منعم با جلال وعظمت است.)

از دل تعالیم جنید وبایزید  ،افرادی همچون ابوالمغیث حسین منصور حلاج ( 244 – 309 هـ .

ق) ظهور می كنند . حلاج در حالت فنا ،شطح مشهور « انا الحق » را بر زبان می آورد.4