مبانی عرفان نظری در تأویلات عبدالرزاق كاشانی 450ص

بخش اول به بیان حیات كاشانی ورفع ابهامات ،اشتباهات وتناقضاتی كه درباره نام وزندگی وآثار او به وجود آمده پرداخته وتحقیق مبسوطی درزمینه اثبات تشیع این طلایه دارعرفان شیعی صورت گرفته است.دراین تحقیق پس ازاستخراج آیاتی كه درشأن اهل بیت علیهم السلام تأویل شده ،شبهات موجود دربرخی ازكتب ایشان نیز بررسی ودرادامه به تطبیق آراء كاشانی با مختصات شیعی چون نفی جبر و اختیار، رجعت، عصمت و غیره پرداخته ایم. یكی از نكات مهم دیگر كه در این بخش مطرح است، ارائه آثار كاشانی به ترتیب زمان نگارش آنها و نیز صحت انتساب كتاب « تأویلات » به ایشان می باشد.

در بخش دوم پس از نگاهی به تاریخ تفسیر و تأویل، به معرفی و توضیح این دو اصطلاح كلیدی، تبیین جایگاه هر كدام  و نیز وجوه اشتراك و افتراق آنها پرداخته و در ادامه به سیر اجمالی تأویل نگاری، نحله های تأویلی و تفاوتهای آنها با یكدیگر و سپس به نامهای دیگر حوزه تأویل نگاری مانند اشاره، فهم، استنباط، تفسیر،‌ تلقی و مس، كشف و غیره پرداخته و از این میان اصطلاح « تأویل عرفانی» را به عنوان تعریفی جامع و مانع برگزیده ایم. پس از آن مبانی تأویل عرفانی را در پنج بخش:مبانی عمومی ( قرآن و حدیث) ، جامعه شناختی، زبان شناختی و مبانی نظری و عملی پی گرفته و در ادامه نیز به تایید این مبانی توسط كاشانی و ارائه ملاكهای تأویل عرفانی توسط ایشان اشاره شده است.

 بخش سوم، بخش اصلی تحقیق است كه در آن تمامی آیاتی كه موضوعات عرفان نظری در آنها مورد تأویل قرار گرفته،‌ به مثابه « فرهنگ موضوعی تأویل عرفان نظری» گرد هم آمده و مورد ترجمه قرار گرفته اند. در این بخش تمامی آیات تأویل شده مربوط به هر یك از مبانی عرفان نظری از قبیل: وحدت وجود، وحدت و كثرت، اسماء و صفات الهی، اعیان ثابته، انسان كامل، حقیقت محمدیه، ولایت،فیض اقدس و فیض مقدس و غیره در ذیل موضوع آن و براساس ترتیب آیات طبقه بندی شده اند. كه میتواند راهنمای جامعی برای نشان دادن مبانی عرفان نظری در آیات قرآن باشد.

از نتایج مهم این بحث، علاوه بر اثبات تشیع كاشانی و صحت انتساب كتاب تأویلات به ایشان، این است كه جناب كاشانی به واسطه شخصیت علمی وعرفانی والا و جامعیت كم نظیرش و با رعایت ملاكهای تأویل عرفانی و بدون عدول از اصول و قواعد تفسیر ظاهری، از قبیل مباحث لغوی و ادبی و صرف و نحو عربی، به خوبی از عهده تأویل آیات الهی و تطبیق مسائل عرفانی با آنها برآمده و با خامه شیوای خود چنان تصویری چشم نواز و دلنشین از حقایق الهی نگارگری كرده كه كمتر عارفی را توفیق اینچنینی دست داده است.

امید است این تحقیق، با همه نواقص و ناشایستگی هایش، توانسته باشد برخی از ابعاد موضوع را روشن ساخته و به درك بهتر آن كمك كند.

پیش گفتار

حمد و سپاس دادار جهان راست كه آدمیان را به نور علم و عرفان بیاراست .

عنوان این رساله عبارت از:« مبانی عرفان نظری در تأویلات عبدالرزاق كاشانی» می باشد . لازم  می دانم قبل از ورود به بحث ، نخست به مقدمات مختصری شامل برخی نكات پیرامونی موضوع ،اهداف و انگیزه ها و اهمیت موضوع مورد نظر و كار درباره مسئله اصلی تحقیق ، فرضیه ،روش كار، نوع منابع مورد استفاده ودرنهایت به دشواریهای كار بپردازم.

همچنانكه می دانیم زیر بنای اولیه تفسیر و تأویل، با سؤالات اصحاب از حضرت رسول اكرم (ص) شكل گرفت ودر پی آن افرادی از صحابه به تفسیر وتبیین آیات الهی شهره شدند. این امر بوسیله احادیث نبوی درمیان تابعان پی گیری شده و رفته رفته با پدید آمدن فرق و نحله های مختلف هر كدام از آنها نیز به تفسیر و تأویل آموزه های قرآنی براساس دیدگاههای خود دست زدند. كه عرفا و متصوفه نیز دراین میان بی نصیب نبوده اند.آنان، بر خلاف دیگران ، تنها راه دریافت حقایق قرآنی را تزكیه و تصفیه باطن برشمرده و بنیان گذار شیوه ای نوین در توضیح آیات الهی گردیدند . این پدیده نو «تأویل عرفانی »نام دارد. كه به بیان ساده:« عروج از لفظ به معنی وشرح معانی و اسرار باطنی و درونی قرآن بر اساس تناسب روحی است». كه این امر در عروج از قوس صعود صورت گرفته وطورماورای – نه مخالف – تفسیر یا همان«شرح معانی قرآن برپایه ظاهر كلامی آیات» می باشد.

به عبارت دیگر، تأویل همان« تطبیق عوالم سه گانه آفاقی، أنفسی وتدوینی حق تعالی، براساس تصفیه باطنی است».

بر همین اساس عرفا  به فراخور حال خویش  به شرح معانی باطنی قرآن دست زده  و با توجه به محدودیتهای اجتماعی ناشی از بار معنایی منفی اصطلاح«تأویل» باواژگانی چون« استنباط»،« اشاره»، «فهم»،«كشف» وغیره از آن نام برده اند.كه بعنوان نمونه می توان به تفسیر سهل تستری، حقایق التفسیر سلمی، لطائف الأشارات قشیری، تأویلات نجمیه نجم الدین رازی ،عرائس البیان روزبهان بقلی اشاره كرد.

اما با وجود اینكه درعرصه تأویل نگاری عرفانی آثار فراوانی رخ نموده، با این حال «تأویلات ملا عبدالرزاق كاشانی» از جایگاهی بس والا برخوردار است. این تأویل نامه عرفانی ره آورد سفر باطنی عارف نامدار شیعی جناب« كمال الدین ابوالفضل عبدالرزاق ابن جمال الدین أبی الغنائم كاشانی» است. كه در آن گنجینه ای گرانسنگ از حقایق الهی را گرد آورده و عقدی ثریایی از معارف ایزدی بر گردن خاكیان كشیده وطشت رسوایی یاوه سرایان ظاهربین را از بلندای دست نیافتنی اش برزمین درشتناك جهالت وضلالتشان افكنده وصلای رستاخیزی لاهوتیان را بیدادگر قلوب تاریكشان ساخته است.

این «طلایه دارعرفان شیعی» در سراسر سلوك نامه سترگش آنچنان حقایق باطنی را به نظم كشیده، كه خواننده را در میان اینهمه نگارگری عالمانه اش به اعجابی تحسین برانگیز واداشته و بر آنهمه جلوه گری بی اختیار درود می فرستد. و این ستایش با مشاهده سلاست وشیوایی و انسجام وصف ناپذیر تأویلات صد چندان می گردد.