زمین لرزه های باستانی و تاریخی

زمینلرزه های 1673 وم 1687 مشهد با فاصله زمانی 15 سال، و با احتمال رخداد بر روی گسل كشف رود، مشخص كننده لرزه خیزی و فعالیت این ناحیه می باشند. اطلاعات من لرزه ای اندكی از این دو زمنیلرزه و زمینلرزة 1780 خراسان كه محل رویداد آن شناخته نیست، وجود دارد.

منطقه سما بجنورد با زمینلرزه های 943 سملقان و 1810 غلامان مشخص می گردد. نبود داده های لرزه ای طولانی مدت مابین این دو زمنلرزه ( 867 سال ) به تنهایی گویای نبود فعالیت لرزه ای این ناحیه نیست .

پهنه قوچان از فعالیت لرزه ای نسبتاً بالایی در سده نوزدهم ( بر خلاف نبود داده های لرزه ای پیش از آن ) برخوردادر بوده است. فعالیت لرزه ای این ناحیه در این الگوی كاملاً منظمی از نقطه نظر مكان و زمان رخدادها نشان می دهد. زمینلرزه های 1833 ، 1851 ،1871 ، 1893 قوچان با فاصله زمانی حدود 20 سال با تغییر مكان متناوب در شمال و جنوب قوچان روی داده اند.

زمینلرزه 1833 د رپهنه قوچان و ناحیه شمال آن روی داده است ، سپس رویداد 1851 پس از گذشت حدود 20 سال در پهنه جنوب قوچان – معدن رخ داده ایت . مجدداً زمینلرزه 1871 در شمال قوچان رخ داده و باعث ویرانی قوچان ونواحی شمالی آن گردیده است. به دنبال آن رویداد های 1893 ، 1895 مجدداً در ناحیه جنوب قوچان و پس از گذشت مدت زمانی در حدود 20 سال ، روی داده اند و سرانجام اگر زمینلرزه 1929 شمال قوچان ( باغان) را نیز درنظر بگیریم ، این چرخه لرزه ای كامل می گردد. بدین صورت این چرخه لرزه ای در پهنه قوچان ، روی داده است. نكته قابل ذكردرمورد زمینلرزه های شمال قوچان ( 1833 ،1871 ) این است كه به احتمال زیا این زمینلرزه ها برروی یك گسل منفرد ( گسل قوچان در برخی نوشتارها ) روی نداده اند، بلكه بر روی گسل های مختلف این پهنه ( خاور- باختر تورانلو، بی بهره )  و بایك جابجایی بر روی گسل ها از خاور به باختر رخ داده اند تا سرانجام در زمینلرزة 1929 ، گسل باغان در باختر پهنه گسلی شمال  قوچان دچار گسیختگی گردیده است.

جابجایی واحدها و ساختارهای زمین شناسی در راستای گسل های پهنه شمال قوچان نسبتاً برابر است و همگی آنها را در قسمت جنوبی خود رسوبات كواترنر دشت قوچان را قطع می كنند، به همین دلیل می توان انتظار داشت كه همه  آنها فعال باشند و زمینلرزه های مذكور به دلیل جنبش در راستای تك تك آنها پدید آمده باشد.

جنوب قوچان- كلیدر واقع می شود و گستره كلانلرزه ای زمینلرزه های 1893 و 1895 با اندك جابجایی نسبت به رویداد 1851 در باختر آن واقع می شوند. البته گسل شناخته شده ای در راستای پهنه كلانلرزه ای رویداد های 1893 و 1895 وجود ندارد ولی خطواره های واضحی در این راستا بر روی تصاویر ماهواره ای و مدلهای رقومی ارتفاعی مشاهده می شود، و نیز اگر كسل باغان را بصورت خطواره ای در راستای خود ادامه دهیم پس از عبور از دشت قوچان و دره اترك، در راستای ناحیه كلانلرزه ای زمینلرزه های 1893 ،1895 وارد پهنه جنوب قوچان می گردد.

ثبت مكتوب فعالیت های لرزه ای در ایران از میانه سده هشتم میلادی آغاز گردیده است. در قوچان از حدود سده 8 تا سده 19 كه چرخه لرزه ای آن رخ می دهد، یعنی حدود 1100 سال احتمال وجود آرامش لرزه ای مابین چرخه ها وجود دارد.

این الگوی لرزه ای را می تون به تقسیم دگر شكلی و لگوی واتنش در منطقه و نیز تأثیر بار گذاری ناشی از جنبش گسل های مجاور هم نسبت داد.

در گرگان  وكپه داغ ، كه در آن راه هایی به شمال و به سوی خوارزم و نیز راه های جداگانه ای از بسطام ( شاهرود) به طوس و نیشابور می رفت ( برای نمونه ، مسیرهای ابودلف و ناصر خسرو ) بازماندن داده ها همچنان به بخت و اتفاق بستگی داشت. زمین لرزه گرگان ( 874 ) در پیوند با یك رویداد ویژه تاریخی و تنها بوسیله یك منبع ثبت شده است، در حالیكه ذكر زمینلرزه سال 943 م ، كه آشكار دارای بزرگای بیشتری بوده است، در گزارش یك مسافر همروزگار و دیگر منابع منطقه ای اطلاعات آمده است. چنین شرایطی عموماً بر قرار نبوده است، و قطعاً نباید نبود داده ها را كه بدینسان نتیجه شده است. بازتابی از آرامش كامل لرزه ای به شمار آورد ( امبریز و ملویل 1982 )

توزیع زمانی زمین لرزه هایی كه برای خراسان ثبت شده است نیز از عوامل تاریخی همسانی تأثیر پذیرفته است، اما شاید زیر تأثیر شیوه نسبتاً سطحی وارسی نوشتارهای موجود ، به ویژه در مورد سده هیجدهم، نیز بوده است. لرزه هایی، عمدتاً توسط منابع فارسی، برای 1619 تا 1695 ثبت شده است و اهمیت كلی ناحیه و بویژه مركز آن ، مشهد را نشان می دهد ( امبرسز وملویل 1982 )

آنچه در مورد ناحیه كپه داغ یافت شده ناچیز است. موراویف ( 1871و ص 16 ) ویرانة قزل آلان در نزدیكی گومیش بپه را به یك زمینلرزه نسبت می دهد. او همچنین یك خبر متواتر رایج در خیوه را نقل می كند كه بر پایه آن آمودریا مسیرخود را در نتیجه یك زمینلرزه در اواخر سده سیزدهم م به سوی شمال تغییر داد( موراویف 1871، ص 102-104 ، رجوع كنید به تولستوف 1960 ).

بلارامبرگ ( 1850 ) این اندیشه را پیش می نهد كه تغییرات كرانه خاوری خزر ، بویژه در چلكن، نتیجه زمنیلرزه های پیشین است. این نظر بر پایه اطلاعات محلی استوار است اما همچنین بازتابی است از توصیف كرانه های خزرو تغییرات آنها توسط هنوی كه گفته بود می توان آن را به جای فعالیت لرزه ای به نوسانات تراز آب دریا نیز نسبت داد ( هنوی 1753،ج1 ،ص 155،اوزلی 1819 ،ج3، ص316).

فراتر بسوی دونبوهم، گواه های باستانشناخیتی بر رویداد زمینلرزه های ویرانگری در سنا، آق تپه و چوریك در دست است اما روایات شفاهی در این مورد بسیار كم است. باری ، از روایات بومی در منطقه قوچان چنین بر می آید كه غلامان و قوچان  بارها در اثر زمینلرزه ویران شده اند، اما ممكن است كه این روایات از منابع اوایل سده نوزدهم سرچشمه گرفته و در حقیقت به رویدادهای حدود سال 1833 و 1851 اشاره داشته باشند. به هررو به نظر می رشد كه اطلاعا ت ما در مورد این ناحیه ناكامل است ( امبرسز و ملویل1982)

Note     Borbenian 1445

زمینلرزه های بزرگ مقیاس در ایران با دوره بازگشت های طولانی مشخص می گردند.

آرامش لرزه ای عهد حاضر برخی نواحی ( ونواحی در امتداد گسل های اصلی فعال) مشخص كننده ( بیانگر) دوره آرامش مابین فعالیت های شدیدلرزه ای است.

برخی زمینلرزه های بزرگ تاریخی با فعالیت لرزه ای سده بیستم همراه هستند، این موضوع به روشنی نشان می دهد كه زمینلرزه های اولیه در جایی رخ داده اند كه به تنها با استفاده از داده های كوتاه مدت لرزه خیزی سده 20 قابل تشخیط نبوده اند.

داده های لرزه ای نشان می دهند كه در طول مدت زمان های طولانی، فراوانی رخداد زمینلرزه های بزرگ متغییر بوده است.

در مورد برخی از زمینلرزه های قرن 20 ( از قبیل طبس و 40) هیچ فعالیت لرزه ای بوسیله اسناد تاریخی آشكار نشده بود. این نبود اطلاعات لرزه ای دوره ماه قبل دستگاهی به وضوح نقص ( كمبود ) اسناد تاریخی ما را آشكار می سازد. داده های دوره ماقبل دستگاهی كامل نیستند و اطلاعات زیادی ممكن است در اسناد تاریخی و قدیمی مخفی مانده است.

بر خلاف اطلاعات لرزه ای ناكافی، زمینلرزه های دوره پیش دستگاهی در ایران نشان می دهند كه دوره بازگشت و همچنین بزرگی زمینلرزه هی بزرگ، در طول دوره های زمانی مختلف تغییر كرده است.

برخلاف وقوع فراوان زمینلرزه های مخرب در بیشتر شهرها و روستاها ، هیچ تلاشی برای تغییر مكان نواخی مسكونی صورت نگرفته است. پس از هر زمینلرزه ویرانگر شهرها و روستاها مجدداً در مكان قبلی خود ساخته می شدند . همچنین هیچگونه تلاشی برای استفاده از  مصالح و طرح های مقاوم در مقابل زمینلرزه صورت نمی گرفت .( به جز قوچان)

زمینلرزه های باستانی ( پیش از تاریخ )

زمینلرزه های باستانی ( پیش از تاریخ) زمینلرزه هایی هستند كه داده های آنها را بررسیهای باستان شناسی سازه های باستانی پیش از زایش مسیح بدست آمده است. از آنجا كه پژوهشهای باستان شناسی بصورت كامل و در تمام گستره ی ایرانزمین بانجام  نرسیده آگاهی ما از زمینلرزه هی باستانی بسیار اندك و تصادفی است. بنابراین ویژه گیهای زمینلرزه های باستان از جمله تاریخ و زمان دقیق رویداد، بزرگی وشدت زمینلرزه و گسترش پهنه زیان دیده بصورت درستی برای ما روشن نخواهد بود. از این رو نمی توان درباده موضوع هایی چون دوره ی بازگشت و توالی زمینلرزه های باستانی گفتاری دانشی داشت،

زمینلرزه های تاریخی ( پیش از سده بیستم)

داده های در پیوند با زمینلرزه های تاریخی ایران زمین كه از نوشتارهای تاریخی بدست آمده اند تا كنون به شكل منظمی بررسی و گرد آوری نشده است. شناخت ما از زمینلرزه های تاریخی( پیشاز سده ی بیستم) منحصر به كتابهای تاریخی، سفرنامه ها و نوشتارهای اندك دانشی در این زمینه بوده و شوربختانه آگاهی اندكی درباره مركز مهرلرزه ای ( macroseismic epicentre ) زمینلرزه های تاریخی وجود دارد.

چون برای دستیابی به ویژه گیهای دانشی زمینلرزه های تاریخی، از شرح تاریخی مانده از زمینلرزه ها در نوشتارهای كهن همراه با استفاده از دستورهای آزمایشی موجود بهره گیری می شود، روشن است كه دراین راه و روش مشكلات و كمبودهای زیادی وجود دارد. رویداد نویسان پیشین گهگاهی چند زمینلرزه ی رویداده در دوره ای  را چنان به نوشتار كشیده اند كه گویی همه آنها شرح رویداد یگانه است. در اینصورت این كوتاهی سبب برآورد كم شمار زمینبلرزه های گذشته در یك دوره و یا بر آورد زیاد بزرگی آن زمینلرزه می شود.