معماری مناره‌ ای

این دگرگونیها و نوآوری را می‌توان از شاهكارهای هنر معماری ایران دانست. فرم بیشتر مناره‌های سلجوقی استوانه‌ای و شامل انواع مناره‌های كوتاه و ضخیم و مناره‌های بلند، كه قسمت بالای آن باریك و ظریف است، می‌شود. این مناره‌ها به واسطة ارتفاع بلندی كه داشته‌اند كمتر برای اذان گویی به كار می رفته‌اند و مؤذن بالای مسجد اذان می‌داده است. در واقع این مناره‌های بلند و باریك و مزین شده بیشتر جنبة زینتی داشته و با باریك و وسیع شدن تنه، حلقه‌ها، و قرنیزهای تزیینی خود، زیبایی خاصی را القا می‌كنند. در بعضی از این مناره‌ها مقرنس كاریهای بسیار زیبایی دیده می‌شود كه مناره شكل میله‌های چراغهای دریایی را به خود گرفته است. تزیینات این مناره‌های آجری – با توجه به این كه هنر آجرچینی پركار و پرنقشه از خصوصیات معماری دورة سلجوقی بوده- عبارت است از نقشهای آجركاری تكرار شده، این دوره از معماری ایران بوده است. مناره‌های دورة سلجوقیان مثل اكثر مناره‌های دوران اسلامی ایران، در داخل میله دارای پلكانی هستند كه پله‌های آنها در اطراف محوری به بالا صعود می كند و معمولاً پله‌ها حلزونی شكل ساخته شده‌اند. از زمان سلجوقیان مناره‌های زیادی به جای مانده كه به شرح آنها می پردازیم.

منارة تاریخانة دامغان

یكی از قدیمی‌ترین مناره‌های موجود در ایران كه دارای تاریخ است منارة مسجد تاریخانه دامغان است كه در زمان طغرل به سال 450 هجری (1058 میلادی) ساخته شده است. این منارة زیبا از پایین به بالا باریك شده و یكی از مناره‌های استوانه‌ای شكل دورة سلجوقیان است. بدنة‌مناره با آجرچینیهای زیبا در طرحهای هندسی، در قسمتهای مختلف تزیین شده است . در قسمت وسط كتیبه‌ای به خط كوفی برجسته با كاشیهای آبی فیروزه‌ای جلوة خاصی به این مناره می دهد. بلندی این مناره در حدود 25 متر و دارای 86 پله در داخل است، محیط آن در پایین حدود 13 متر است و به نسبت ارتفاع مناره در بالا 8/6 متر است. مناره سكو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شده است. در ارتفاع 5/10 متری كتبیه‌ای آجری به خط كوفی برجسته با كاشی به عرض 30/1 متر وجود دارد كه نام الامیر السیدالاجل در آن خوانده می‌شود. بانی این مناره بختیار بن محمد است كه در دامغان آرامگاهی هم برای پدر خود محمد بن ابراهیم، ملقب به پیر علمدار، بنا كرده است.