اما به هر حال متأثر از شیوه ها و روشهای نوین تولید و توزیع ، مبادله و مصرف و نیز تحت تأثیر عوامل خارجی و داخلی رشد ، چالش های جدیدی را ایجاد كرد تكامل نیافتن نظام سرمایه داری در ایران به دلیل موانع متعدد ساختاری درونی ، افزایش بهای نفت در دهه پنجاه و اصلاحات ارزی كه خود حاصل پایان عمر هم نشینی نظام سرمایه داری با نظامات آن پیشین بود تأثیرات دامنه داری بر الگوی شهرنشینی و شهر در ایران داشتند . از یك سو استقرار صنایع و كارخانجات در محدودة بلافصل شهرها و عمدتاً كلان شهرها و رواج نسبی روابط سرمایه داری سوداگر و وابسته در آن و از طرف دیگر بی نیاز شدن شهرها از بازار روستاها و قطع ارتباط تاریخی شهر و روستا موجب تقویت نقش و جایگاه شهرها شده و از سوی دیگر اصلاحات ارضی موجب تخریب بنیانهای زیست و معیشت روستاییان گردیده و اینها بر روی هم نامعادله ای ساختند كه حاصلش مهاجرت گسترده روستائیان به شهرهای بود كه بنیانهای تولید آن به درجه ای از كمال نرسیده بود كه قدرت جذب انبوه مهاجران را داشته باشد . انبوه مهاجرین جذب شده به شهرها نیاز به سر پناه و مسكنی داشتند كه با توجه به وضعیت درآمدی خود قادر به تأمین آن نبوده و در عمر كمتر طرح و برنامه ای نیز به تأمین مسكن برای آنها توجه می شود . آنها كه نمی توانستند در بازار رسمی زمین و مسكن نیاز خود را برآورده سازند ، در بازار غیر رسمی زمین و مسكن گونه ای متفاوتی از سرپناه را تقاضا می كردند كه در سالهای دهه پنجاه آلونك نشینی ، زاغه نشینی و حاشیه نشینی را شكل دادند . این مجموعه های سكونتی حاشیه ای كه در بافت درونی یا حاشیه ای شهرها به ویژه كلان شهرها ایجاد می شوند . به تدریج جای خود را به مجموعه های سكونتی جدیدی دادند كه در خارج از محدوده قانونی كلان شهر و در حریم استحفاظی آن شكل گرفته و در عین مشابهت با آنها متفاوت بودند ؛ امنیت در تصرف و فقدان خطر و تهدید تخریب ، مكان گزینی در حوزه عمل كلان شهر و در طول محورهای عمده منشعب از كلان شهر و نیز در نزدیكی مكانهای عمده صنعتی و اشتغال عملاً بستری را فراهم ساخت كه جمعیت انبوه مهاجر ساكن در محدوده كلان شهری به سمت آنان سرازیر شده و پدیده ای جدید را در نظام و مكان كلان شهری شكل دهنده این پدیدة جدید كه با مشخصه هایی چون خودرو بودن و بی اعتنایی به ضوابط و مقررات شهر سازی و ساختمانی ، اتكاء به حریم وارده خود جوش مردمی تأثیر ناپذیری از مدیریت و كنترل های دولتی و رسمی و امثال آنها شناخته می شوند ، « سكونت گاههای خودرو » نامیده شده اند . آنها نه جزئی وابسته به كلان شهر كه سكونتی گاهی با  استقلال نسبی از آن هستند كه حداقل در ابتدا پایه های شغلی و معیشتی خود را در كارخانجات و صنایع پیرامون جستجو كرده و سپس و با تأمین خدمات و زیر ساخت ها در مراحل بعدی رشد به درجه ای از استقلال خدماتی می رسند و توسط نهادهای رسمی به عنوان شهر به رسمیت شناخته می شوند و در هر حال در سالهای اخیر به عنوان نوعی الگوی سكونت جدید ، ما بین شهر و روستا ـ در منطقه كلان شهری مطرح شده اند كه در مورد تهران حدود 20 درصد جمعیت منطقه شهری را در خود جای داده اند .

این پدیده رو به گسترش كه با چالشهای نظری ـ كارشناسی و اجرایی متفاوتی مواجه بوده و هست ، نیازمند بازشناسی و كالبد شكافی است تا با شناخت ساز و كارهای شكل گیری و تحول و عوامل مؤثر در آن تحت مدیریت هدایت و نظارت در آید و تا جایی كه امكان دارد بسامان شده و برنامه دار گردد .

بیان مسئله

افزایش سریع و گسترده جمعیت شهرهای جهان سوم كه غالباً در حوزه مناطق كلان شهری به وقوع پیوسته است طی سه دهه گذشته موجب بروز عوارض متعدد شهری شده است كه از آن میان پدیده سكونت گاههای بی ضابطه و حاشیه ای به دلیل ارتباط مستقیم با یكی از نیازهای پایه ای انسان ( مسكن ) اهمیت خاصی دارد كه برابر اطلاعات موجود بین نصف تا جمعیت شهرهای جهان سوم را در خود جای داده اند . این در حالتی است كه بخش قابل توجهی از جمعیت شهری اضافه شده جهان سوم نیز در سكونت گاههای غیر رسمی اسكان می گزینند .

در 1985 بیش  از 000/1000 نفر در قاهره ، 000/500 نفر در بانگوی افریقای مركزی و 000/740 نفر در لوزاكای زامبیا در سكونت گاههای غیر رسمی و مناطق حاشیه ای ساكن بوده اند .

بر مبنای بررسی های طرح مجموعه شهری تهران در طول سه دهه گذشته جمعیت شهر تهران 3/2 برابر اما جمعیت منطقه شهری 8/7 برابر شده است كه خود به مفهوم اسكان جمعیت به مراتب بیشتر در حوزه كلان شهری ( منطقه پیرامون تهران ) است .

ضرورت ، اهمیت و اهداف پژوهش

با توجه به روند رو به رشد پدیده حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ ایران به ویژه تهران كه مشكلات متعددی را در زمینه های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی باعث شده است و از آنجا كه این پدیده به قدر كافی مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته و اتخاذ شیوه های درست برخورد با این پدیده مستلزم تحقیقات جامع و فراگیری است كه كلیه ابعاد و جنبه های پدیده حاشیه نشینی را مورد بررسی و دقت نظر قرار دهد ، تحقیق حاضر در راستای ارائه شناخت دقیق و درست از این پدیده و در نتیجه برخورد صحیح با آن ضرورت می یابد . طرحهای شهری و شهرسازی و به ویژه ضوابط و مقررات شهرسازی و ساختمانی آنها هنگامی كه با ویژگیها و مشخصات این سكونت گاهها در مراحل مختلف رشد انطباق نداشته موجب ایجاد بحران و اختلال در روند دگرگونی آنها شده ضمن اینكه از سازماندهی مطلوب آنها بازمانده ، پتانسیل ها و ظرافیت های موجود در آنها را نیز به محدویت و تنگنا تبدیل كرده است و در بهترین حالت به تكثیر آنها در گسترش در پهنه منطقه كلان شهری منجر شده است .