خواجه حافظ شیرازی

خواجه حافظ شیرازی

(وفات سال 791 هجری)

خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی فرزند بهاء الدین مشهورترین شاعر عارف ایرانی كه در قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی) میزیسته و یكی از بزرگترین شاعران ایران است كه معروف جهان شده اند.

درباب این استاد فناناپذیر و بی نظیر كه او را لسان الغیب و ترجمان الاسرار لقب داده اند اشارتهایی در بسیاری از كتابها مانند تذكره الشعراء دولتشاه سمرقندی كه بعد از فوت اوست تا مجمع الفصحا و ریاض العارفین تالیف رضاقلی خان هدایت همه مشتمل بر نام و شرح مختصری از حالات وی می‎باشد. و لیكن هیچیك از آنها مطالب مفصلی كه جزئیات احوال او را نشان بدهد ندارند. تنها اثر از معاصران حافظ كه مورد توجه و اهمیت قرار گرفته مقدمه ایست كه یكی از دوستان حافظ كه جامع اشعار او بوده، موسوم به محمد گلندام، نوشته، وی در آنجا پس از اطناب كلام در ذكر صفات شریفه و محبوبین او نزد خاص و عام و شهرت جهانگیری كه حتی در زمان حیات حاصل كرده و قوافل سخنهای دلپذیرش از فارس نه تنها بخراسان و آذربایجان بلكه به عراقین و هندوستان رفته چنین می نویسد:

«اما بواسطه محافظت درس قرآن و ملازمت شغل سلطان و بحث كشاف و مصباح و مطالعة مطالع و مفتاح و تحصیل قوانین ادب، و تحقیق دو اوین عرب، بجمع اشتات غزلیات نپرداخت و به تدوین و اثبات ابیات مشغول نشد و مسوداین اوراق اقل انام محمد گلندام عفی الله عنه ماسبق در درس گاه دین پناه مولانا و سیدنا استاد ابوالبشر قوام المله والدین عبدالله اعلی الله درجاته بكرات و مرات كه بمذاكره رفتی در اثنا محاوره گفتی كه این فرائد فواید را همه در یك عقد می باید كشید و این غرر درر را یك سلك می باید پیوست، تا قلاده جید وجود اهل زمان و تمیمه و شاح عروسان دوران گردد. و آن جناب حوالت رفع و ترفیع این بنابر نادرستی روزگار كردی و به عذر اهل عصر عذر آوردی تا در تاریخ سنه احدی و تسعین و سبعمائه (791 هجری) ودیعت حیات به موكلان قضا و قدر سپرد.»

اطلاع دقیقی از خانواده حافظ در دست نیست. جد حافظ را شیخ غیاث الدین و پدر وی را بعضی بهاء الدین و از اهل كوپای اصفهان و برخی كمال الدین و از مردم تویسركان نوشته اند. در شغل پدر و اجداد او نیز اختلاف است: ریاض العارفین آنان را از علما و فضلا می داند و تذكرة میخانه نویسد: شغل پدر او تجارت و صاحب ثروت و مكنت بود. جد حافظ یا پدر وی از مسقط الرأس خود در زمان اتابكان فارس عازم شیراز شد و در آن شهر توطن گزید. مادر او بگفته عبدالنبی مولف میخانه از مردم كازرون بود ودر محلة دروازه كازرون شیراز خانه و مسكن داشته. پس از وفات پدر خواجه سه پسر از او بجا ماند كه كوچكترین آنان محمد بود. برادران مدتی باهم زیستند و سپس جدا شدند و فقر و مسكنت بر ایشان مستولی گشت. از دو برادر یكی را حافظ خود بنام «خواجه خلیل عادل» می خواند و شاید «خلیل الدین عادل» نام داشته است. حافظ ماده تاریخ ذیل را بیاد او گفته:

چون شماره «خلیل عادل» بحساب جمل 775 است كه تاریخ وفات اوست و عمر او نیز به تصریح قطعة فوق 59 سال بوده پس تاریخ تولید وی بسال 716 است. حافظ این قطعه را نیز گویا در مرگ برادر دیگر خود كه در جوانی فوت كرده بود، گفته است:

در دائره المعارف بریتانیا آمده: تاریخ فرشته پس از دو قرن فقط در یك جا از خواهر حافظ و اطفال او بدون ذكر اسامی آنان یاد كرده است (تاریخ فرشته چاپ جان بریگس بمبئی 1831 ج 1 ص 77). اكثر نویسندگان بطور قطع و برخی ظاهراً مولد او را شیراز دانسته اند. ملاعبدالنبی فخر زمانی قزوینی در تذكرة میخانه در باب حافظ می نویسد: «والده اش كازرونی و در محلة شیادان شیراز خانه و سكنی داشته اند». برخی از نویسندگان مسكن او را در محلة شیادان شیراز نوشته اند این محله با محلة مورستان از زمان كریم خان زند، یك كوی گشته و مجاور درب شاهزاده قرار دارد. در باب تاریخ تولد خواجه اختلاف است. دائره المعارف بریتانیا می نویسد: «تاریخ دقیق تولد وی نامعلو ماست ولی بطور قطع مواد او پیش از 700 هجری (1320 میلادی) نبوده است» و غالباً تولد او را بالقطع والیقین در اوایل قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی) دانسته اند. دایره المعارف فرانسه تولد او را در ربع اول قرن هشتم هجری نوشته.