بررسی و ارزیابی نظرات جامعه شناسی انقلاب و ارتباط آن با انقلاب اسلامی

درتبیین علل انقلاب اسلامی ایران برخی براساس نظریه های انقلاب و  برخی براثر برداشت های علم خویش به بررسی پرداخته اند. اما این بررسی ها را می توان براساس یافته های علمی دسته بندی كرد. دقت در آثارانقلاب نشان می دهد هر اثر به یك یا تعدادی یا همه عوامل فرهنگی جامعه شناختی اقتصادی و روانی سیاسی تأكید كرده است. دراین مقاله نظریات چند تن از بزرگان جامعه شناسی را درمورد علل و عوامل انقلاب مطرح می كنیم.

الف) تأكید برعوامل اقتصادی و اجتماعی

 (تدااسكاچپل) وی دركتابی تحت عنوان دولتها و انقلاب های اجتماعی ضمن رد ادعای ارادی بودن انقلاب وقوع انقلاب را از پیش تعیین شده می داند و آنرا براساس عوامل ساختاری تحلیل می كند. زیرا وی به نوعی یكی از اصحاب مكتب ماركسیسم ساختاری و تحت تأثیر آنها می باشد. وی نقش انقلابیون را درجریان انقلاب نفی كرده و معتقد است كه انقلاب ها ساخته نشده بلكه بوجود می آیند. این تحلیل كلی وی از انقلاب می باشد اما ایشان مقاله ای درسال 1982 تحت عنوان «دولت رانتی و اسلام شیعی» درانقلاب ایران نوشته كه كاملاً درآن به وضوح به نقش اراده و  آگاهی و رهبر درانقلاب ایران واقف است. و نظریه ساختاری خود را درمورد انقلاب ایران نقض كرده و تنها انقلاب آگاهانه را انقلاب ایران می داند ضمن اینكه نقش عوامل ساختاری را در ایجاد انقلاب اسلامی نفی نمی كند. عواملی مانند صنعتی شدن، مهاجرت، اصلاحات ارزی، عدم دخالت روحانیون درفعالیتهای مختلف جالب است كه وی نقش مساجد را و مخصوصاً شكل فرهنگی تاریخ تشیع و حضرت امام حسین را درجریان انقلاب مؤثر میداند. نقطه ضعف نظریه اسكاچپل درمورد انقلاب عدم اشاره وی به نقش رژیم پهلوی و آمریكا دراین مقاله می باشد كه به نوعی یك دترمنیسم پنهان درآن دیده می شود.

ب)عوامل روانشناسی فردی و اجتماعی انقلاب اسلامی

مارویل زونیس كتاب وی در تحلیل انقلاب كه با محوریت نقش شاه و تصمیمات او نوشته شده كتاب «شكست شاهانه» می باشد وی دراین كتاب به بررسی شخصیت شاه از جنبه های روانی و اجتماعی پرداخته و خلقیات وی و اعضای خانواده اش را به عنوان عامل اصلی انقلاب مطرح می كند. وی حتی نحوه تربیت شاه درخانواده را كه موجب شده فردی مردد و فاقد اعتماد به نفس باشد را در جریان انقلاب موثرمی داند. سپس زونیس از وجود عواملی نام می برد كه به شاه قدرت اعتماد به نفس می داند. و در نبود آنها شاه به معظل اساسی فكری دچار شده و همه اینها را عامل انقلاب می داند. این عوامل عبارتند از:

1. ارنست برون كه دوران كودكی وی باشاه سپری شده و مشاور او بوده است
2. اسدالله علم كه شاه از همه بیشتر به او اعتماد داشت و درجریان قیام پانزده خرداد با سركوبی آن بزرگترین خدمت را به شاه كرد.
3. اشرف خواهر دوقلوی شاه كه یكی از بازیگران اصلی صحنه سیاسی ایران كه ملقب به پلنگ سیاه می باشد و مردم فوق العاده نسبت به او حساس بودند.
4. جالب است كه زونیس حمایت الهی را یكی از عوامل اعتماد به نفس شاه می داند و این نشان می دهد كه مطالعات وی در جریان انقلاب ضعف دارد زیرا وی به اقدامات ضد مذهبی شاه اصلاً‌توجه نكرده است.
5. آمریكا  شاه كه خود را عامل آمریكا می داند و رؤسای جمهوری امریكا برای وی چهره ای پدر مانند بوده كه جایگزین پدر او شده اند ضعف نظریات زونیس در عدم توجه وی به خصوصیات و ویژگی ها و اقدامات انقلابیون می باشد.