مكتب تربیتی امام خمینی (ره)

در سایه آگاهی از دیدگاه مبنایی این مكاتب، درمی یابیم كه داوری ادیان الهی به ویژه اسلام درباره انسان منشأ وجود تفاوت هایی در مكتب های تربیتی دینی نسبت به دیگر مكاتب بشری است. دانشمندان مسلمان، اعم از فیلسوفان و عارفان و متكلمان و اخلاقیون، در مواضع گوناگونی آرای خویش درباره هستی و انسان را ابزار داشته اند و همواره به سبب ایمان به اسلام كوشیده اند كه در نظریات خود از تعارض با آموزه های قرآنی و روایی بپرهیزند.

این اندیشمندان،‌ در عین پویش و كوشش عقلانی برای دستیابی به آرایی استوار. از منبع وحی و متون دینی نیز الهام گرفته اند و بی شك، تعالیم دینی در بنیان و پیكره نظام اندیشه ایشان جایگاهی اساسی داشته است.

در میان دیدگاه های عالمان مسلمان می توان آرایی كم و بیش مشابه و حتی یكسان را درباره جهان و انسان سراغ گرفت. مبدأ این شباهت و هماهنگی، تفكر دینی و تأثیر پذیری قرآنی ایشان است. البته گاه آرایی متفاوت و تصاویری به كلی ناهمسان از هستی و انسان نیز در میان این آراء دیده می شود. نكته شایان توجه این است كه اگر به تصویری كلی و جامع از نظام های فكری رایج میان عالمان مسلمان نظر كنیم، درخواهیم یافت كه بسیاری از امور مشابه در حقیقت تفاوتی بنیادین با یكدیگر دارند. این تفاوت تا بدان جاست كه حتی توحید- یعنی سنگ بنای دین و دین باوری- نیز در نزد ایشان تفسیری واحد ندارد، اگر چه همه موحدند. توحید یك عارف با توحید یك متكلم تفاوت بسیار دارد و حتی توحید فیلسوفان نیز با هم یكی نیست. فلاسفه مشایی و حكیمان متأله، به خدا و انسان و جهان یكسان نمی نگرند. این نكته درخور توجه، ما را به یك روش در شناخت آرا و تفكرات رهنمون می سازد و آن نگاهی جامع به نظریات اندیشمندان مختلف است.

برای دستیابی به دیدگاه تربیتی یك عالم، نمی توان به بررسی سخنان صریح او در وادی تربیت بسنده كرد، زیرا بسا مواردی كه معنای حقیقی آثار تربیتی تنها با شناخت بنیان های فكری او دریافتنی باشد. تلاش برای شناخت مكتب تربیتی امام خمینی (ره) نیز اگر بخواهد قرین توفیق باشد، باید از كاوش در مبانی انسان شناختی و جهان شناختی ایشان آغاز گردد. با آگاهی از این مبانی، جایگاه و اهمیت دیدگاه ها و توصیه های اخلاقی و تربیتی ایشان آشكار می شود.

پیش از ورود به بررسی دیدگاه های مبنایی امام خمینی (ره)، ذكر چند نكته لازم به نظر می‌آید.

1- در میان علمای مسلمان، فیلسوف تربیتی و مربی در اصطلاحی كه امروز رایج است وجود ندارد، در نتیجه نمی توان در ترسیم مكتب تربیتی هر یك از ایشان، به پاسخ هایی صریح درباره همه مسائل مطرح در تعلیم و تربیت دست یافت. به این تربیت باید كوشید پس از شناخت مبانی فكری آنها، با بررسی نظر تربیتی خاصی كه در برخی مواضع ابزار داشته‌اند، به استنباط نظریات آنها در دیگر موارد پرداخت، تا از این رهگذر به تصویری نسبتاً جامع از مكتب تربیتی اندیشمند موردنظر دست یافت. طبیعی است كه این كوشش در تحقیقات مختلف، نتایجی كاملاً یكسان به بار نمی آورد.

2- دیدگاه های عالمان مسلمان درباره هستی و انسان را می توان به مكاتب كلامی، فلسفی، عرفانی و مكتب محدثین تقسیم كرد. در هر یك از این شاخه ها وجوه اشتراك فراوانی را در میان اندیشمندان می توان یافت، ولی این حقیقت مانع از آن نیست كه هر اندیشمند، در عین حال دیدگاهی خاص خود داشته باشد و یا اینكه در مواردی نظر او مشابه اندیشمندان حوزه ای دیگر باشد؛ مثلاً یك فیلسوف از جهاتی همچون عارفان بیندیشد و یا متكلمی از مرزهای فلسفه عبور كند.

3- با توجه به مطالب گذشته، محصور داشتن مكتب فردی امام خمینی (ره) در یكی از شاخه‌های فلسفی، عرفانی و یا فقهی دشوار است و اساساً شاید ویژگی مهم ایشان جمع سازوار و هوشمندانه ای است كه میان عناصری از فقه، فلسفه و عرفان پدید آورنده اند. عناصر اندیشه ایشان را می توان مورد بررسی تاریخی قرار داد و مبدأ و منشأ هر یك را شناسایی نمود، لكن نوشته حاضر در پی تحقیق تاریخی درباره این آرا و نظریات نیست؛ ولی در یك قضاوت كلی می توان دیدگاه های انسان شناختی و هستی شناختی ایشان را عرفانی قلمداد نمود. دستیابی به این منظور عرفانی برای ایشان با گذر از معبر فلسفه و به ویژه حكمت متعالیه صورت گرفته است و تجلی این نظر گاه در سطح اندیشه اجتماعی، پیوندی عمیق با فقه یافته است، به گونه ای كه نمی توان از تأثیر و تأثر فقه و عرفان امام (ره) بر یكدیگر چشم پوشید.

نكته اخیر در چگونگی شكل گیری دیدگاه های تربیتی ایشان بسیار با اهمیت است، زیرا آرا تربیتی حضرت اما (ره) همچنان كه از مبانی انسان شناختی و هستی شناختی جدایی ناپذیر است، از دیدگاه های حكومتی ایشان نیز غیرقابل تفكیك است و نظرهای حكومتی ایشان در نظریه ولایت فقیه- كه دیدگاهی فقهی است- عرضه شده است.

4- تعلیم و تربیت، به عنوان یك شاخه پژوهشی دانشگاهی مستقل، در پیشینه فرهنگی مسلمین جایگاهی ندارد؛ اگرچه فیلسوفان، عارفان و اخلاقیون به بخش های مهمی از مباحث فلسفه تعلیم و تربیت پرداخته اند. برای آنكه بتوان دیدگاه های یك اندیشمند را در قالب مسائل و مباحث امروزین فلسفه تعلیم و تربیت درآورد، بحث های تطبیقی بسیار مفید است. ولی در تحقیق حاضر- جز در مواردی كه مقایسه آرا ما را در فهم جایگاه و اهمیت یك نظر یاری می رساند- از مباحث تطبیقی خودداری خواهد شد.

«انسان»

انسان از دیدگاه امام خمینی (ره) و بسیاری دیگر از اندیشمندان مسلمان، دارای ویژگی های زیر است:

1. انسان موجودی وابسته و فقیر در برابر حقیقتی متعالی و بی پایان یعنی خداست؛
2. موجودی آگاه است؛
3. موجودی مختار است؛
4. موجودی كمال جوست و كمال جویی او نامحدود است[1]؛
5. تربیت پذیر است و انبیا برای تربیت او فرستاده شده اند؛
6. بدون دستگیری وحی، در رسیدن به كمالات خویش توفیقی نخواهد داشت[2]؛

7- موجودی مسئول است.