انسان شهر نشین امروز ، برای جبران دست كم برخی از زیانكاریها و لطمات هولناكی كه به طبیعت وارد آورده است ، می‌بایست دست به تمهیدات برای حفظ تنوع زیستی زده و سعی در نگهداری بازمانده های طبیعت داشته باشد. ایجاد باغ وحش ها ، از جمله این تمهیدات است . متاسفانه ، شناخت و آگاهی مردم ایران از باغ وحش ها بسیار اندك است .

در باغ وحش تهران ، حدود 30 گونه پرنده وجود دارد كه در شرایطی كه چندان هم مناسب نیست به حیات خود ادامه می‌دهند . امید است كه با ارائه مطالبی در زمینه وضعیت پرندگان باغ وحش تهران ، باتوجه به اهداف حفاظتی ، تحقیقاتی ، آموزشی و تفریحی باغ وحش ها ، شرایط مساعدی برای نگهداری پرندگان فراهم گردد.

فصل اول

كلیات

 1-1-  هدف
 

پرندگان كه گروه عظیمی‌از جانوران مهره دار را تشكیل می‌دهند ، دارای نقش و اهمیت ویژه ای در طبیعت هستند . در حقیقت پرندگان باز گوكننده و نمایانگر وضعیت اكولوژی محیط زیستشان هستند . بنابراین یك پرنده شناس باید یك محیط شناس خوب نیز باشد و اینجاست كه پیوستگی مسائل زیست محیطی روشن می‌گردد . وجود گونه هایی از پرندگان در باغ وحش تهران و شرایط زیستی آنها در اسارت ، نگارنده را بر آن داشت تا پژوهش خود را بر این اساس قرار دهد. با این امید كه كارشناسان علاقه مندان و دست اندركاران محیط زیست به باغ وحش ها،  به عنوان مكانی مهم و حساس برای حفظ و بقای گونه های مختلف جانوری توجه داشته باشند.

1-2-  پیشینه تحقیق

در تابستان 1378 ، خانم مهندس علی عسگری ، وضعیت باغ وحشهای ایران را از زمان پیدایش تا كنون مورد بررسی قرار دادند ، غیر از این ، هیچگونه پیشینه تحقیقی در رابطه با این موضوع موجود نمی‌باشد .

1-3-  روش كار و تحقیق

بازدید چند مرحله ای از باغ وحش تهران و مراجعه به كتابخانه ها ، روش جمع آوری اطلاعات برای انجام این پروژه بوده است . كتابخانه ها و سازمانها و مراكز مراجعه شده ، شامل موارد زیر می‌باشد :

- اداره كل منابع طبیعی استان تهران

- كتابخانه موزه آثار طبیعی و حیات وحش دارآباد

- كتابخانه سازمان حفاظت محیط زیست

- كتابخانه دانشكده منابع طبیعی دانشگاه تهران

- باغ وحش تهران

فصل دوم

معرفی باغ وحشها و اهداف آنه

 2-1-  باغ وحش و سابقه تاریخی

نخستین باغ وحشی كه تاریخ به آن اشاره می‌كند ، باغ شعور است كه 1100 سال قبل از میلاد به وسیله نخستین پادشاه سلسه چو در چین ایجاد شد . در قرن های بعد نیز باغ وحش هایی به عناوین و اشكال گوناگون از جمله پاركهای پادشاهان و رجال ، كارناوال و سیرك به وجود آمده است ، ظهور باغ باغ وحش به شكل عمومی‌و عام المنفعه آن از زمانی آغاز شد كه محققین مبتكر ، جانوران عجیب و غریبی را از كشورها و مناطق ناشناخته به همراه می‌آورند و مردم برای ارضای حس كنجكاوی به تماشای آنها می‌شتافتند . البته این سیستم به یك موزه زنده شبیه تر بود تا به باغ وحش به معنای امروزی آن ، در این باغ وحشها حیوانات را در قفس هایی كه فقط به اندازه جثه آنها گنجایش داشت نگهداری می‌نمودند . امروزه اینگونه قفس ها تقریباّ از میان رفته است و تمایل عمومی‌بر آن است برای كلیه جانوران محیطی فراهم شود ، كه به زادگاه و زیستگاه طبیعی آنها شباهت داشته باشد ولی این منظور هنوز در اكثر باغ وحش ها بیشتر به وسیله تزئینات مصنوعی و اشكال معماری و بعضاّ با گیاهان گوناگون تامین می‌شود و در نتیجه گرچه بعضی از تماشاگران این محیط را طبیعی و مناسب تشخیص می‌دهند ولی برای حیوانات درون آن همچنان به منزله قفس است . برای نگهداری از حیوانات صرفاّ تغذیه مناسب و بهداشت كافی نیست بلكه باید پا به پای آن برای ارضای عادات بیولوژیكی حیوانات مثلاّ از لحاظ گروه بندی ، خوابیدن ، تمیز كردن و پاسداری قلمرو نیز وقت كافی مبذول گردد .

به دلیل آگاهی از علاقه وافر ایرانیان  به شكار و سر و كار داشتن آنها با حیوانات تا آن حد كه بعضی از آنها را سمبل قرار داده اند ، می‌توان یقین حاصل كرد كه در ایران پیش از اسلام ، باغ وحش وجود داشته است و اعراب فن تاسیس و اداره آن را مانند فنون دیگر ، از ایرانیان آ موختند و بنا به ذوق و سلیقه و فرهنگ خود در آن تغییراتی دادند.

دررستم التواریخ كه نوشته ای است طنز گونه آمده است :« شاه سلطان حسین صفوی هم باغ وحشی داشت كه در آن از انواع قوش ها ، تازی ها و سگان شیر گیر پلنگ فرسا ، فیلان مست منگلوسی ، اسب های برق رفتار ، تذروهای خوش رنگ ، بوقلمون ها و خروس های رنگارنگ و مرغ های نغمه سرا و شیر و موسوره و موش خرما وافعی و سنگ پشت نگهداری می‌شد.»

در خاطرات مخبراسلطنه هدایت آمده است :

«در زمان ناصر الدین شاه در تهران دو باغ وحش بود ، یكی در انتهای خیابان لاله زار فعلی قرار داشت كه بعد ها ناصرالدین شاه آن را به نودهزار تومان فروخت و التماس های پزشك معالجش را كه نگاهدارد كه سبب لطافت هوای تهران است ، نشیند . در این باغ وحش از شیر و پلنگ و خرس و گرگ و بعضی از طیور و حیوانات كوهی نگهداری می‌شد ...و دیگری دردوشان تپه (تپه خرگوش ) .در این باغ وحش ناصرالدین شاه از شیر میمون هایی كه بین شیر و میمون یا در حقیقت میمونی بی آزار كه از كمر به بالا به شكل شیر بوده اند ،

دو عدد شیر و یك عدد خرس و دو عدد ببر و تعدادی گوزن ، آهو و بز كوهی كه كنار هم به آزادی مشغول گشت دادن بودند ، نگهداری می‌شد . مظفرالدین شاه هم بعد از مراجعت از فرنگ ، باغ وحشی به سبك آن جا تاسیس كرد كه حیواناتش از گرسنگی مردند ، چون بودجه آن را متصدیان مربوطه بالا كشیدند . درباره باغ وحش دوشان تپه گفته می‌شود كه : ((پس از ساخته شدن قصر سلطنتی دوشان تپه در عهد ناصرالدین شاه در سنه 1269 هجری در جنب جنوبی دریاچه عظیمی‌كه با قایق و كرجی روی آن سیر و تفریح می‌نمودند ، آب از میان آنها جاری بود و درندگانی از قبیل شیر و ببر و پلنگ و سایر وحوش را در آن جای دادند و هر روز به آنها طعمه می‌دادند ، و از جانب دیگر بروج و ابنیه مخصوصه برای طیور ساختند . پیش ترها ، باغ وحش در خود شهر ، نزدیك دروازه شمیران بود و بعد از ساختن باغ وحش دوشان تپه وحوش و طیور به آنجا منتقل شدند . ))

((به طور كلی از سرگرمیهای خلفای اسلام ، نگاهداری پرندگان اهلی ، وحشی و آهو و امثال آن بوده ، الناصر خلیفه اموی ، در كاخ الزهر خود ، باغ وحش بزرگی ساخت و باغ وحش بزرگتری برای نگاهداری پرندگان احداث نمود و تمام اطراف و بالای این باغ سیم كشی مخصوصی داشت كه پرندگان بیرون نروند . بعضی از آنها به نگاهداری ماهی علاقه داشتند و آن ها را در ظرف های بلورین بزرگ می‌پرورند ، حتی بعضی از خلفای اسلام علاوه بر درندگان، عقرب و رطیل هم نگه می‌داشتند و با آن سرگرم می‌شدند . ))

پس از انقراض قاجاریه ، اقدامی‌برای تاسیس باغ وحش صورت نگرفت و تنها عملی كه انجام شد ، دایر كردن باغ وحش خصوصی و حقیر در محوطه ای نا مناسب واقع در خیابان ولی عصر در سال 1332 بود . صاحب این باغ وحش آقای دولتشاهی و پزشك سرپرست این باغ وحش یوهانس آلمانی بود .

در این باغ وحش گونه هایی از قبیل ، شیر ،ببر ، خرس ، كرگدن سیاه ، گورخر ، انواع میمونها ،فیل ،بوفالو ، قوچ و میش ، كل و بز ، زرافه ، پلنگ ، گرگ ، روباه ، مرال ،شترمرغ ، انواع پرندگان شكاری ، در محیطی نا مناسب كه به اعتراض مردم انجامید نگه داری می‌شد . البته باید اذعان داشت كه با توجه به نظر بسیاری از افرادی كه سالیان عمر خود را در این راه گذارده اند ، پزشكان و مسئول این باغ وحش ، به خوبی به كار خود واقف بوده و دلسوز بوده اند . این باغ وحش بعد از انقلاب توسط بنیاد مستضعفان مصادره گردید وبیشتر حیوانات آن به سر نوشتی نا معلوم دچار شدند .

در سال 1361 ، آقای وكیل و سپس آقای رزم آموز سرپرستی باغ وحش را به عهده گرفتند و باغ وحش را به محل فعلی آن در مجتمع فرهنگی ورزشی ارم انتقال دادند . كه تا حال حاضر نیز باغ وحش در این مكان (بزرگراه كرج - تهران ) قرار دارد.

شایان ذكر است كه برنامه ایجاد موزه تاریخ طبیعی و باغ وحش بزرگ تهران با توجه به رشد و توسعه اقتصادی در ایران و همچنین نیازهای جامعه در سالهای آینده براساس مطالعات و گزارشات جناب آقای اسكندر فیروز در سال 1350 به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شد كه متاسفانه این طرح به اجرا در نیامد در این طرح كه طی چند برنامه قرار بود به اجرا درآید تمامی‌هزینه های عملیات برآورد گردیده بود. در گزارش ایشان چنین آمده است :

)) باغ وحش بزرگ تهران شامل قسمتهای مختلف خواهد بود . مناطقی برای انواع حیوانات ایران در نظر گرفته می‌شود كه در آن مناطق با توجه به محیط زیست طبیعی هر یك از گیاهان و در ختانی كاشته شده و پستی و بلندیهایی ایجاد می‌شود برای پرندگان آبزی ، دریاچه های مصنوعی ایجاد می‌گردد .

برای حیوانات افریقایی مناطق به خصوص با گیاهان و درختان افریقایی آماده خواهد شد و همچنین برای حیوانات قطبی و غیره . به علاوه تأسیساتی برای رفاه بازدیدكنندگان ایجاد می‌شود.این تأسیسات شامل دربهای ورودی _ رستوران _ محل نمایش فیلم و مراكز اطلاعات و پخش نشریات خواهد بود . برای انجام عملیات مربوطه یكدوره ده ساله پیش بینی می‌شود . برای ایجاد موزه تاریخ طبیعی و باغ وحش بزرگ تهران ، زمینی به مساحت 300 هكتار در قسمت شرق تهران در نظر گرفته شده است . در مورد تهیه طرح باغ وحش از موسسه آرشیتكت باری ویز و آقای لوتارویتبورگ كه دارای صلاحیت كافی می‌باشند دعوت به عمل آمده است كه ماستر پلان باغ وحش را تهیه نمایند.))

در مشهد و شیراز و كرمان نیز در حال حاضر ، در محوطه ای به نام باغ وحش ، از چند گونه حیوان نگهداری می‌شود كه چندان قابل ذكر و توجه نیست .

امكانات فعلی و موجود در باغ وحش تهران ، عبارتند از :

نمازخانه، قایقرانی ، سواركاری ، غرفه فروش مواد غذایی ، غرفه فروش غذای حیوانات ، فضای بازی بچه ها ، كالسكه سواری ( در حال حاضر امكان استفاده نیست ) ، فروش حیوانات خانگی ، پانسیون حیوانات خانگی و سرویس های بهداشتی . در حال حاضر سه دامپزشك نیز به مراقبت از حیوانات می‌پردازند .