برخورد یا گفتگوی تمدنها1

از جمله موضوعات اصلی این برهه از زمان بود

 كمونیسم به دلایل سیاسی ، اقتصادی و ایدئولوژیك با بن بست روبه رو شد و پروستریكا و گلاسنوست به عنوان اقدامات اصلاحی گورباچف ، امیدی در دلها زنده نكرد  در این شرایط حساس جمهوری های شوروی از آب گل آلود ماهی گرفتند و استقلال خود را اعلام نمودنید اروپای شرقی  ودیگر كشورهای زیر سلطه شوری ، به نظام لیبرالیستی گرایش پیدا كردند وعلایق خود را با ام القرای ماركسیسم به حداقل رساندند .جهان سوم كه از تضاد شرق و غرب در دوران جنگ سرد ، از موقعیت تقریباً مناسبی برخوردار بود ؛ پس از این برهه با بی مهری های هر دو بلوك روبه رو شد . دوران سردرگمی چند ساله آنها با توجه به تضاد منافع ایشان ، تمایلات و ایدئولوژیهای متفاوت واختلاف نظر نیست به آینده خود ،طبیعی به نظر می رسید .

 درحقیقت ، دستور كا رگروه 77 وغیر متعهدها باید تغییر می كرد نهضت غیر متعهدها با افت وخیز حركتها و با دامنه تقریباًمتضاد موضع گیری  اعضاء وظیفه ایجاد خطی بین شرق و غرب و حفظ كشورهای جهان سوم بین دو ابر قدرت را بر عهده داشت . پس از سقوط نظام دو قطبی و خلع سلاح شدن ایدئولوژی كمونیسم تمایلات متفاوت و بعضاً‌متضاد و حتی مبهمی بر حركت كشورهای جهان سوم ، حاكم شد .

 آمریكه كه در دوران جنگ سرد از حمایت اروپا و ژاپن بهره مند بود ، خود را در شرایط جدیدی حس می كرد اروپای متحد آلمان قدرتمند ژاپن ، به عنوان غول اقتصادی ، جهت حركت های خود از آمریكا را تغییر دادند و در راستای تقویت «منابع ملی » خویش، نقش جدید در نظام بین الملل را مدعی شدند جهان شاهد اهمیت اقتصاد، پس از یك دوره اهمیت جنگ افزارهای نظامی و نیز مسائل سیاسی بود . اینك ببرهاهی آسیا و چین در صحنه قدرت اقتصادی و نهایتاً‌قدرت سیاسی وارد خواهند شد ، هر چند در چند سال اخیر شاهد بحرانهایی در این مناطق بوده ایم .

 در چنین شرایطی حساسی می توان از خود سئوال كرد كه آیا شكست كمونیسم به دلیل پیروزی لیبرالیسم و كاپیتالیسم بود ؟ آیا پس از سقوط یكی از دو قطب نظام دو قطبی با نظام تك قطبی روبه رو خواهیم بود یا اینكه نظامی چند قطبی و ... خواهیم داشت ؟آیا ایده افول نسبی قدرت آمریكا در كوتاه یا دراز مدت از صحت استحكام معتنابهی برخوردار است ؟ سهم جهان سوم – مخصوصاً‌ كشورهای اسلامی – درنظام نوین ادعا شده چه خواهد بود ؟‌ ایران اسلامی ، چه موضعی در مقابل نظام نوین جهانی باید اتخاذ كند ؟‌نظریه  برخورد تمدنها به واقع نزدیكتر است یا نظریه گفتگوی تمدنها ؟

 تغییر نقطه ثقل تأثیر عوامل در روابط بین الملل از حالت سیاسی – جغرافیایی به اقتصادی – جغرافیایی ، ضرورت ایجاد و تثبیت نظامی جدید در روابط بین الملل و قبول پایان جنگ سرد و نظام دو قطبی می باشد وقتی در رد «‌نظام نوین جهانی » از افول نسبی قدرت آمریكا ، یا مطرح شدن قدرتهای جدیدی ، مثل اروپای متحد و ژاپن سخن می گوییم تأثیر بیشتر را برای عوامل اقتصادی قائل هستیم ؛ در حالی كه «‌نظریه برخورد تمدنها » بر تأثیر بیشتر عوامل فرهنگی تأكید دارد مسأله حاضر از بحث زیر بنا و روبنا متفاوت است .

 نظم نوین جهانی ( New World Order) اصطلاحی بود كه بوش – رئیس جمهور وقت آمریكا – در جنگ خلیج فارس ، ابداع كرد هر چند به قول برژینسكی ، خود او تعریف كاملی از نظم نوین در ذهن نداشت ! جوزف نای ، رئیس مركز بین المللی دانشگاه هاروارد آن را این گونه تعریف می نماید :

نظم نوین جهانی ؛‌امنیت دسته جمعی ، وابستگی متقابل كشورها به یكدیگر ، متوقف ساختن اقدامات سلطه جویانه منطقه ای برای جلوگیری از فرو افتادن آمریكا در سراشیب سقوط است.

بدیهی است كه تفوق سلطه جویانه آمریكا در هدایت روندهای بین المللی ؛ مورد نظر جرج بوش بوده است

 افول قدرت اقتصادی ، سیاسی و نظامی آمریكا در كوتاه مدت ، قدری خوش بینانه به نظر می رسد . طرفداران این نظریه به سقوط كاپیتالیسم و سلطه امپریالیسم آمریكا در مدتی كمتر از پانزده سال ، عقیده دارند به قول نیكسون ، هر چند قدرت اقتصادی آمریكا در سالهای 1950 تا 1990 از 50% به 25% سقوط كرده است ولی اولاً ، این واقعت را با توجه به بازسازی در اروپا و جهش اقتصادی ژاپن و چین و چهار ببر آسیا باید در نظر گرفت ؛‌ثانیاً25% از سهم تولیدات كل جهان ، رقم كمی را نشان نمی دهد به نظر ما تمام نظریاتی كه از سیطرة بلامنازع آمریكا یا افول سریع آن دم می زنند . ریشه در شعارهای ایدئولوژیك یا اغراض سیاسی دارند و به همین دلیل واقع بینانه به نظر نمی رسند . آنچه معقول به نظر می رسد ، افول نسبی و تدریجی آن هم نه به شكل خطی – قدرت ایالات متحده  می باشد .

 در این بین نظریات دیگری نیز وجود دارند كه به نحوی به بحث ساختار قدرت در روابط بین المللی می پردازند و شامل موارد ذیل می باشند : نظام سلسله مراتبی (‌از نیكسون و بوش )‌، نظام تك – سه قطبی ( از نوام چامسكی )‌، ظهور دولتهای تجاری (‌از ریچارد روزكرانس )، جابجایی در قدرت ( از آلوین تافلر ) و دو نظریه از اندیشمندان ایرانی: نظام بازی گونه ( از محمد جواد لاریجانی ) و توازن قوا ( از منوچهر محمدی )

ظهور و افول نظام دو قطبی

 انقلاب اكتبر روسیه ، در اواخر جنگ جهانی اول به وقوع پیوست ایدئولوژی ذكر شده است ، می توان به سادگی شعارها ،‌اهداف ضد امپریالیستی و اهمیت دادن به نقش كارگران و روشنفكران اشاره كرد . كمونیسم جغرافیای سیاسی جهان را تغییر داد . اتیوپی ، یمن جنوبی ، ویتنام و كشورهای دیگری ، مانند كوبا و اروپای شرقی به این بلوك پیوستند این تابعیت و طرفداری ممكن بود به دلیل مسائل اقتصادی فرار از بلوك غرب ، جنبشهای روشنفكری ، هیأتهای حاكم مستبد یا جاذبیت این ایدئولوژی ، حاصل شده باشد . بدیهی است تمام كشورهای كمونیست را نمی توان یكسان قلمداد كرد . یوگسلاوی و چین ، دارای استقلال بیشتری نسبت به اقران خود بودند و نقشی بین دو بلوك ایفا می نمودند .

اتحاد جماهیر شوروری نیز از ابتدا تا انتها دارای حالت واحدی نبود ، پیروزی استالین ، نوعی ارتباط معقول با جهان امپریالیسم را ثابت می كرد تروتسكی كه به انقلاب جهانی معتقد بود ؛ این گونه اعمال را خیانتی به آرمانهای ایدئولوژیك قلمداد می كرد با مرگ استالین بسیاری ازمسائل تغییر یافت . خروشچف با نظریه همزیتسی مسالمت آمیز خود ، روابط شرق و غرب را بهبود بخشید ، شوری به هر حال در این دورانها به دنبال حادثه جویی بود نه آرامش . تغییرات اساسی زمانی اتفاق افتاد كه اعتقاد به اصول زیر بنایی ماركسیسم ، زیر سئوال رفت و گورباچف تغییرات و اصلاحات سیاسی و اقتصادی خود را عرضه كرد و از قصد و غرض او كه بگذریم ، باید اذعان كنیم كه پیشنهادات او نه تنها به اصلاح ساختارهای پوسیده شوروی نینجامید ، بلكه ضربه مهلك و حتی می توان گفت آخرین ضربه را بر ماركسیسم وارد ساخت و برژینسكی می گوید :

 سلطه كمونسیم تا حد زیادی ناشی از بیش از حد ساده جلوه دادن مسائل مربوطه بوده است توفیق این اندیشه چندان زیاد بود كه جرج برنارد شاو نوشت كه در انگلستان آدم معمولی وارد زندان می شود و جنایتكار بیرون می آید و در روسیه ؛ جنایتكار وارد زندان می شود و آدم معمولی بیرون می آید و. شوروی از سال 1928 تا 1940 رشد صنعتی فوق العاده ای داشت به طور مثال تولید فولاد از 3/4 میلیون تن به 3/18 میلیون تن رسید و كمونیسم در كوبا و نیكاراكو موفق بود و در دهه 70چندین كشور آفریقایی ریال مرام سوسیالیسم و ماركسیسم را پذیرفتند