مدیریت اسلامی

رابطه مدیریت با اسلام:

بطور كلی مهمترین ارتباطی كه میان علوم (بویژه علوم كاربردی) و ادیان (بویژه اسلام) وجود دارد و طبعاً در مورد مدیریت هم صدق می كند ،‌رابطه جهان بینی اسلامی و رابطه نظام ارزشی اسلام با علوم انسانی است كه رابطه اول از راه تأثیر نظریات اسلامی پیرامون هستی شناسی و انسان شناسی بعنوان اصول موضوعه در علوم انسانی و از جمله مدیریت تجلی می كند و رابطه دوم از راه تأثیر ارزشهای اسلامی در تعیین اهداف و خط مشی ها و روشهای علمی ظاهر می شود^([1])

سرچشمه مشروعیت مدیریت اسلامی:

مدیریت ارتباط تنگاتنگی با جهان بینی اسلامی دارد و براساس توحید ،‌مجموعه جهان هستی یك واحد بیش نیست كه از سوی خدای واحد به وجود آمده.

واژه «رَب » كه ما انسانها روزی ده مرتبه به كار می بریم به معنی «سرپرست» مدیر و مدبر هست ؛ براساس این تفكر ،‌تمام مدیریتها به «مدیریت خداوند» باز می گردد و شاخه هایی از آن هستند،‌همانطوری كه تمام مالكیتها از او سرچشمه می گیرد و مالك تمام هستی اوست . به ما آزادی ،‌اراده ، لیاقت ،‌مالكیت و مدیریت در محیط زندگی خودمان بخشیده است، او ما را به عنوان نماینده و جانشین (خلیفه ا… ) در زمین برگزیده و شایستگی های لازم را برای این «نمایندگی» به ما عنایت فرموده است.

وظایف مدیریت (فرایند مدیریت )

امروزه یكی از مهمترین فعالیتهای زندگی اجتماعی انسان «مدیریت» است ،‌در زمان حاضر تنها به كمك این فعالیت «مدیریت» است كه مأموریتها و اهداف سازمانهای اجتماعی با توجه به امكانات و منابعی كه در اختیار هست تحقق می یابد، زیرا به بهترین وجه ممكن از منابع و امكانات موجود بهره برداری شده و توانایی و استعداد انسانها را فعالیت می بخشد. مدیران در انجام مأموریت خویش فرآیند و یا وظایفی را مثل تصمیم گیری ، برنامه ریزی ، سازماندهی ،‌هدایت و رهبری ، نظارت و كنترل ،‌هماهنگی ، انگیزش و ارتباطات را پیگیری كرده ،‌كه در واقع این مجموعه ، فعالیت «مدیریت» و وظایف او را تشكیل داده و با هماهنگی همه آنها نیل به اهداف را ممكن می سازد؛ در این باره صاحبنظران هر یك به گونه ای متفاوت مدیریت را تعریف نموده اند كه یكی آن را هنر انجام امور به وسیله دیگران توصیف نموده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تأكید كرده است.^([2])

گروهی نیز آن را علم و هنر هماهنگی كوششها و مساعی اعضای سازمان و استفاده از منابع برای نیل به هدف مشخص توصیف كرده اند. و گروهی دیگر مدیریت را در قالب انجام وظایفی مثل برنامه ریزی ، سازماندهی و هماهنگی و .. بیان نموده اند و یكی از دانشمندان مدیریت و اقتصاد ^([3]) مدیریت را تصمیم گیری دانسته و این وظیفه را بهترین و اصلی ترین نقش مدیر قلمداد كرده است. و برخی نیز برای مدیر وظایف و نقشهایی مانند رهبری ، منبع اطلاعاتی و عامل تصمیم گیری و روابط با سایر سازمانها بر شمرده اند.^([4])

تصمیم گیری:

یكی از فعالیتهای مهم مدیریت كه هسته و جوهر همة فعالیتهای دیگر را تشكیل
می دهد، تصمیم گیری است . مناسب است ابتدا به اهمیت و ضرورت تصمیم گیری در مدیریت بپردازیم.

تعریف تصمیم گیری:

تعریف آن عبارتست از انتخاب یك راه حل از میان راه حلهای مختلف ،‌بنابراین كار تصمیم گیرنده پیدا كردن راه حلهای ممكن و ملاحظه نتایج هر یك از آنها و انتخاب بهترین آنها ، كه اگر این انتخاب بنحو مطلوبی انجام گیرد تصمیمات او مؤثر و مفید خواهد بود.

اهمیت تصمیم گیری:

در اهمیت تصمیم گیری چنین نوشته اند: ^([5]) جوهر تمامی فعالیتهای مدیریت تصمیم گیری است . تصمیم گیری از اجزای تفكیك ناپذیر مدیریت بشمار می آید و در هر وظیفه مدیریت بنحوی جلوه گر است ،‌در تعیین خط مشهای سازمان ، در تدوین هدفها (برنامه ها ) ، طراحی سازمان ،‌انتخاب ،‌ارزیابی و در تمامی اعمال مدیریت تصمیم گیری جزء اصلی و ركن اساسی است ؛ مدیر همواره با مواردی كه تصمیم گیری را طلب می كند سر و كار دارد و چگونگی این تصمیم ها میزان موفقیت و تحقق اهداف را معین می كند.

بنابراین ،‌شناخت شیوه ها و روشهای تصمیم گیری و آگاهی از فنون آن برای مدیران حائز اهمیت بوده و با بهره گیری از آنها ، توانایی مدیر در اخذ تصمیمات مؤثر و كارآمدتر افزایش می یابد.

به نظر هربرت سایمون ، تصمیم گیری جوهر اصلی مدیریت است و حتی می توان مدیرت را مترادف با آن دانست . وی همچنین سازمان را مجموعه ای از تصمیم گیران می داند. وی نظریه تصمیم گیری خود را تحت عنوان «مدیر به عنوان تصمیم گیرنده» ارائه نمود. و ما در این جا این نكته را متوجه می شویم كه مهارت لازم برای یك مدیر همان مهارت تصمیم گیری می باشد.

در واقع مدیر باید قبل از هر چیز برای انجام وظایفی كه به او واگذار می شود تصمیم گیری لازم را بعمل آورد و گاهی اگر تصمیمات بجا و بموقع اتخاذ نشود منجر به خسارات و شكستهای بزرگی خواهد شد . و علی (ع) تصمیم گیری افراد عاقل را نجات بخش توصیف می كنند و می فرمایند و تصمیم و رأی انسان عاقل نجات بخش است كه اشاره دارد به اینكه تصمیم باید عاقلانه باشد. و بر این اساس در مدیریت امروز می گویند: تصمیم گیری اثر بخش و كارساز باید عقلانی باشد.^([6])

حالا عقل چیست ؟‌امام علی (ع) عقل را اندیشة فرد می داند و می فرماید:

«رأی الرجل میزان عقله » یعنی میزان عقل فرد ،‌اندیشة اوست.

و امام علی (ع) تصمیماتی را نجات بخش و سعادت آفرین و موجب موفقیت و پیشرفت می داند كه با خرد و دوراندیشی و دقت همراه باشد آنجا كه می فرمایند:

«اذا اقترن العزم با لحزم كملت السعادتی»

«وقتی كه تصمیم با دوراندیشی هموراه شود سعادت و پیشرفت تكمیل گردد»

برای اهمیت امر تصمیم گیری همین بس كه خداوند خطاب به رسول اكرم می فرمایند.

«پس از مشورت ، تصمیم گیری نمایید و بر خدا توكل نما» (سورة آل عمران ،‌آیه 152)

امر ، به مشورت و جلب آرای عقلاء برای اهمیت تصمیم گیری است و الا اگر امر تصمیم گیری اینقدر مهم نباشد لزومی به مشورت با دیگران نیست و برخی از دانشمندان اساساً مدیریت را تصمیم گیری دانسته اند كه مدیر بدون تسلط بر ابزار و وسائل و تكنیكهای تصمیم گیری ،‌سازمان و جامعه را به سر منزل مقصود نخواهد رساند.

مبانی تصمیم گیری در مدیریت اسلامی :

تصمیم گیری در مدیریت اسلامی با توجه به مبنای آن اتخاذ می شود ، كه در جزء جزء تصمیمات باید ملحوظ و مراعات گردد كه عبارتند از : 1- تجربه 2- دوراندیشی و عاقبت نگری 3- مشاوره 4- توكل

الف :‌تجربه های گذشته :

تصمیم گیری با توجه به تجارب تلخ و شیرین در ذهن مانده از گذشته ها ، و وضعیت موجود و آینده اتخاذ می شود. تجارب گذشته را باید با دقت تمام بررسی كرد و نقاط قوت و ضعف راه حلهای بكار گرفته شده را مشخص نمود و هیچ گاه اصراری بر پیمودن راه حلی كه منجر به شكست شده نشود، زیرا كه آزمودن آزموده از نظر خردمندان محكوم است. و خرد با ایمان از یك سوراخ دوبار گزیده نمی شود «لا یلدغ المؤمن من حجر مرتین» ^([7]) و امام علی در مورد تجارب می فرمایند:

تجربیات ،‌علم و دانش جدید است و در جای دیگر می فرمایند:

«رأی الرجل علی قدر تجربه » (اعتبار تصمیمات افراد به اندازه ای كه از تجربه برخوردار

باشد) بنابراین ،‌ با استفاده از علم جدید و توان بیشتر باید اقدام به اخذ تصمیم نمود و قرآن می گوید:

«لقد كان قی قصصهم عبره لا ولی الالباب» سورة یوسف آیه 111

«در سرگذشت پیشینیان عبرتی برای صاحبان اندیشه است.

و امام علی می گویند: حفظ تجارب و استفاده از آن موجب موفقیت می شود.

اگر گذشته نگری و استفاده از تجارب گذشته ، با آگاهی و عبرت همراه شود می توان آینده ای روشن ترسیم نمود.

ب :‌دوراندیشی و عاقبت نگری (آینده نگری) :‌

یكی دیگر از مبانی تصمیم گیری كه در تمام تصمیم گیریها باید رعایت شود و شاید به تعبیر بعضی ،‌از لوازم اساسی تصمیم گیری محسوب شود ،‌دور اندیشی و عاقبت نگری در تصمیمات است كه از اهمیت خاصی برخودار می باشد دور اندیشی اقتضا دارد به سرانجام و نتایج تصمیمات بیندیشیم ،‌واقعیات امر را در نظر داشتند و جوانب و عواقب و پیامدهای كوتاه مدت و بلند مدت آن را ملاحظه نموده و آنگاه اقدام به اخذ تصمیم نماییم تا از آثار و نتایج منفی اجتناب كنیم.