گچبری و تاریخچه آن

طبیعتاً در كشور ما ایران هم این عوامل تأثیرگذار بوده است، تمدن ایران باستان و دوره‌های مختلف تاریخی و حكومتی و بعد‌ها هم اسلام به عنوان دین مردم در این رهگذر موثر بوده‌اند.

در این مجال اندك ما در واقع نظری كوتاه به هنر گچ‌بری می‌اندازیم.

گچبری و تاریخچه آن:

معماری ایران از شروع دوران آغاز تاریخی و دوران هخامنشی و سپس در دوران‌های اشكانی و ساسانی، به مسئله‌گچ و گچبری و گچ‌كاری توجه نموده و از آن به عنوان یك ماده سازنده و استوار بهر‌ه‌گیری شده است، كما اینكه به عنوان ملاط جهت طاقها و جرز دیوارها از آن سود جسته‌اند.

پس از سپری شدن عصر حكومت پاتیان كه خود در این زمینه دارای سبك و تمدن و هنر خاصی بوده و از روش‌های یونانی و یا هلنیستی نیز استفاده می‌كردند، ساسانیان به نوآوری و ابتكاراتی جدید در این زمینه دست زده و به این هنر با ویژگی‌های خاص خود توجه نموده و بزودی توانستند عواملی نوظهور، از جمله اشاعه و گسترش طاق و طاق‌سازی و در مراحل تكمیلی كاخ‌سازی را رونق دوباره‌ای بخشند كه نمونة این كاخها معرف یك هنر خاص در یك عنصر خاص بوده و در پایان این عصر رونق بخش هنر‌های اسلامی و تأثیرگذاری بر آثار این عصرها گردید.

ساده‌ترین نمونة معماری عصر ساسانیان كه بدون بكارگیری چوب و مصالح سنگ، جزآثار برجسته و ماندگاری است كه از گچ و نی ساخته شده و نمونه ارزنده‌ای است از كاربرد گچ در ساخت بناء چهار طاقی‌نیا و نسا یا نیزار در نزدیكی كاشان است، كه آتشكده‌ای در جوار چشمه‌ای مابین كاشان و دلیجان واقع شده است.

مشخصه‌های بارز چهار طاقی نیسار:

هنرمندان عصر ساسانی علاوه بر بهره‌گیری از گچ به عنوان ملاط، در زمینه طرح‌اندازی گنبد نیز از این ماده بهره مؤثری گرفته‌اند، در سرطاقی‌های هلالی شكل نیز از گچ به مقدار فراوان استفاده، شده است، چهارطاقی نیسار یا نیزار در مجموع كاربرد سه‌گانة گچ را در عصر ساسانی و هنر گچبری آنان نشان میدهد:

1- به كارگیری گچ به عنوان ملاط

2- به كارگیری گچ برای زدن نیم قوس‌های زیر گنبد

3- به كارگیری گچ برای هلال‌های گچی

مراحل سه‌گانه فوق، پس از اندكی جهت شكوه بخشیدن به كاخ‌های عظیم به صورت طاق‌ها، ایوان‌ها و گنبد‌های سترگ به كارآمده متعاقباً در عصر پرشكوه اسلام در مساجد و مدارس و امامزاده‌های قدیمی وارد گردید و در هلالی چهار ایوانی‌ها، گنبدهای بلند عصر اسلامی و سردرهای باشكوه به صورت پوشش دیده می‌شود.

استادان گچ‌بر و هنرمندان چیره دست معمولاً برای برجای نهادن اندیشه خویش دربه كارگیری بهتر از گچ، معمولاً در درجة اول دو موضوع را مورد توجه و دقت نظر قرار می‌داده‌‌اند: (تصویر شماره 1)

- ابتدا محل گچبری یا به عبارتی محلی كه باید تزئینات و استوكهای گچی در آن زده شود و دوم نحوة عرضة اثر گچبری و نمایش این هنر، تزئین این هنر، تزئین روی دیوار و ستونها در زمان ساسانیان تكامل یافته و در دوران اسلامی مورد تقلید واقع شد. هنرمندان در این دوران برای تنوع بخشیدن به تزئین آنها، فرمهای مختلف گچ‌بری را برروی ستون‌ها پیاده كرده و دربرخی موارد كه قطر ستونها زیاد بوده و ظرافت درآن‌ها دیده نمی‌شود، با ایجاد نقوش عمودی و موازی، این نقیصه را برطرف و ضخامت را به نوعی ظرافت تبدیل می‌كرده‌اند و در همین راستا هنرمندان این فن تمایل داشته‌اند هم ردیف حجاری‌های عظیم هخامنشی از شاهكارهای عهد خود در آثار گچ‌بری، آثار ارزنده‌ای را آشكار سازند، تا آنجا كه در كاخ تیسفون 8 نوع و در كیش 40 نوع مختلف موتیف و عنصر تزئینی ایجاد كردند كه رونق هنرمندان و تنوع‌طلبی آنها را نشان میدهد. گذشته از كاربرد گچ و گچبری برروی بنا می‌توانیم این هنر را به صورت مجسمة برجسته و نیم برجسته و یا مجسمه‌های تزئینی بیاییم كه در عصر ساسانی به نهایت درجه ظرافت و تكامل خویش رسید، بویژه در زمینه تقوش انسانی و یا صورت سازی و شمایل‌سازی منع و آثار گچبری به همان نقوش هندسی و گیاهی و یا تركیب و تلفیق نقشها با یكدیگر محدود گردید. (تصویر شماره 2)