در این بازی بزرگ هدف اصلی هر بازیگر مهار منابع یا راه‌های انتقال انرژی است.

برای اردوگاه غرب و در رأس آن آمریكا كه تامین انرژی كشور را جزو منافع حیاتی اعلام كرده، وضع خاورمیانه و آینده آن بسیار خطرناك است. آمریكا و غرب یا باید شیوه‌ای همانند عراق (البته به شرط موفقیت در آینده) یعنی مهار نفتی را در اختیار بگیرند یا آن كه راه مناسبی در همكاری با كشورهای دارای منابع عظیم نفتی پیدا كنند.[1]

بحران خاورمیانه و تحولات درونی كشورهای منطقه در جهتی نیست كه غرب را به تامین انرژی خود امیدوار سازد. بنابراین موقعیت مناسبی در اختیار اوپك و بویژه كشورهای تولید كننده نفت در خلیج فارس و خاورمیانه قرار گرفته است تا بتوانند با اتخاذ یك راهبرد مشترك و با راهكارهای دیپلماتیك منافع خود را تضمین كنند. در غیر این صورت آمریكا و كشورهای غربی با روشهای گذشته خود كه ریشه در استعمار دارد در پی تضمین منافع خود خواهند بود كه عراق نمونه آن است؛ هر چند آینده عراق معلوم نیست تا چه حد به سود آمریكا و غرب تمام می‌شود یا به تقویت اوپك در جایگاه نظام جهانی. به همین جهت، پیامدهای، جنگ آمریكا و عراق و تأثیر آن برآینده اوپك، در این بررسی مورد تاكید قرار گرفته است تا زاویای از این مساله روشن شود.

فصل اول

طراحی پژوهش
1-1- طرح مسأله:

عراق به سبب در اختیار داشتن 112 میلیارد شبكه ذخیره نفت خام، به عنوان دومین كشور جهان از لحاظ ذخایر نفتی[2]می‌تواند نقش تعیین كننده‌ای را در آینده اوپك و معادلات نفتی جهان داشته باشد و همین مسأله، بهانه ایالات متحده پس از تصرف عراق بود و با طراح اینكه سهمیه در نظر گرفته شده برای عراق در اوپك (2 درصد نفت جهان)[3] به هیچ وجه برازنده عراق نیست، بذر جدایی و تفرقه را در بین عراق با سایر اعضای اوپك بیفكند. تا حدی كه بوش و چنی تصور می‌كردند كه ذخایر نفتی عراق در كمترین مدت ممكن می‌تواند بازارهای جهان را اشباع كند و قیمت نفت خام را به شبكه‌ای 15 دلار برساند.[4]

اگر تولید كنندگان نفت بازار را اشباع كنند قیمتها سقوط وحشتناكی خواهد داشت و اوپك تحت فشار قرار خواهد گرفت. این امر باعث عدم ثبات در كشورهایی كه اتكاء بودجه آنها به درآمدهای نفتی است، خواهد شد و عدم ثبات اقتصادی بر بی‌ثباتی سیاسی فراگیر در منطقه خاورمیانه افزوده می‌گردد. كارشناسان معتقدند هدف نهایی آمریكا دستیابی به منابع عظیم نفتی جهان به منشور كنترل مناقشات آینده و تسلط بر كانون‌های احتمالی قدرت در آینده (اروپا و چین، روسیه) است. در این میان آژانس بین‌المللی انرژی كه در آغاز عملاً برای مقابله با اوپك تشكیل شده بود، سعی می‌كند چنین بر همگان به باوراند كه جایگزین‌هایی برای قدرت اوپك هم می‌توان یافت. مقامات آژانس مذكور شایع می‌كنند كه مناطق نفت خیزی در خارج از اوپك وجود دارند كه می‌توانند بر سلطه چندین دهه آن در بازار خاتمه دهند.

از طرف دیگر بحث حضور یا خروج عراق از اوپك مسأله‌ای است كه می‌تواند بر سرنوشت اوپك اثر بگذارد. از اینرو به بررسی این مسأله خواهیم پرداخت كه آیا عراق به عنوان یكی از بنیانگذاران اوپك پس از حمله آمریكا به عراق (مارس 2003)، بر اتحاد و همگرایی با اوپك وفادار خواهد ماند و یا اینكه به عنوان متحد آمریكا و انگلیس مسیری خلاف اوپك را می‌پیماید و با ایجاد اختلاف بین اعضاء درباره نظام سهمیه بندی، افزایش تولیدات نفت بدون توجه به نظام سهمیه فروش ذخایر نفتی به شركت‌های نفتی آمریكایی – اروپایی به تجزیه و تضعیف اوپك می‌انجامد. حال با توجه به اینكه اوپك در جهت تحولات ناشی از جنگ عراق – آمریكا قرار خواهد داشت و پیامدهای جنگ متوجه این سازمان خواهد بود بررسی این پیامدها كه قطعاً بر سیاستگذاریهای نفتی خاورمیانه ای و اوپك تأثیرگذار است، حائز اهمیت است. حال با توجه به این امر سرنوشت اوپك چگونه خواهد بود.

2-1- سئوال اصلی:

جنگ آمریكا علیه عراق در مارس 2003 چه پیامد‌های سیاسی ـ اقتصادی بر آینده اوپك بر جای خواهد گذاشت.

سئوالات فرعی:

• اهداف و ساختار اوپك چیست؟
• رابطه آمریكا و عراق پس از تشكیل اوپك چگونه بوده است؟
• دلایل حمله آمریكا به عراق چه بود؟
• آیاعراق به تنهایی می‌تواند جایگزین مناسبی برای تأمین نیازهای نفتی آمریكا باشد.

3-1- فرضیه اصلی:

جنگ آمریكا علیه عراق باعث تسلط آمریكا بر منابع نفتی عراق شده و بازتاب آن باعث تشدید اختلافات بین اعضای اوپك و در نتیجه تضعیف اوپك خواهد شد.

فرضیه‌های جانشین:

- جنگ آمریكا علیه عراق باعث اتحاد بیشتر اعضای اوپك خواهد شد و اوپك نه تنها تضعیف نخواهد شد بلكه تقویت نیز می‌شود.

- جنگ آمریكا علیه عراق تأثیری بر روند فعلی اوپك برجای نخواهد گذاشت و این امر بیشتر بدنبال نظم نوین جهانی با تأكید بر امنیت انرژی است.

4-1- متغیرهای دخیل:

1- قیمت تولید و مصرف نفت جهان

2- ذخایر و تولید نفت اوپك

3- تولید، مصرف و ذخایر نفتی كشور عراق

4- بحرانهای مؤثر بر قیمت نفت

5- جنگ آمریكا علیه عراق

6- آینده اوپك

5-1- تعریف عملیاتی مفاهیم:

حادثه یازدهم سپتامبر: در تاریخ یازده سپتامبر 2001 چهار هواپیمای ربوده شده بوسیله افراد ناشناس با ساختمانهای پنتاگون در واشنگتن و مركز تجارت جهانی در نیویورك اصابت كردند و بخش اعظم آن را تخریب كردند كه آمریكا عاملان این حمله تروریستی اسامه بن لادن و شبكه تروریستی القاعده نسبت داد بدین ترتیب مبارزه خود را علیه تروریسم آغاز كرد.

این مطالعه ضربه سنگینی بر افكار عمومی ونزوئلائی ها داشت و منجر به آن شد كه دولت اصل ایجاد هم آهنگی سیاست نفتی اش را با سیاست دولت های خاورمیانه ای تولید كننده نفت ارزان مورد بررسی قرار دهد، تا از بهره برداری كمپانی های نفتی از نفت خاورمیانه بمنظور مقابله با قوانین مالیاتی ونزوئلا جلوگیری نماید.  در سپتامبر 1949 دولت ونزوئلا یك هیئت نمایندگی سه نفری را برای یك دیدار رسمی از عربستان سعودی، ایران، مصر، عراق ، كویت و سوریه اعزام داشت، تا امتیازات ایجاد سیاست های نفتی هم آهنگ را باین كشورها گوشزد نموده وآنها را از سودی كه می‎توانند با اتخاذ اصل شركت در سود بدست آورند كاملاً آگاه سازد.

این اولین فرصتی بود كه در آن یكنواخت كردن كوششها در میان كشورهای صادركننده نفت با دید هم آهنگ كردن موقعیت هایشان و حل مسائل مشتركشان مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.

اولین دبیر كل اوپك، فوآد روحانی، در بیان اقدام ونزوئلا می گوید كه ونزوئلا تصمیم گرفت تا به كشورهای صادركننده نفت درخاور میانه نزدیك شود تا در منطقه ای كه بسرعت براهمیتش افزوده می شد بجای رقبا، متحدینی بدست آورد.

در 1953 واقعه مهم دیگری به سوی تركیب و هم آهنگی سیاست های نفتی بوقوع پیوست. در 29 ژوئن آن سال بین عراق و عربستان سعودی موافقت نامه ای به امضاء رسید كه بر طبق آن طرفین اطلاعات نفتی خود را مبادله نموده و جلسات مشورتی مكرر و منظمی را درباره سیاست های نفتی بر پا می داشتند.

پس از آن یك دوره ركود  و بدون فعالیت پیش آمد تا آنكه در 1957 مجمع اقتصادی اتحاد عرب قطعنامه ای را تصویب كرد كه بموجب آن دعوت به یك كنگره نفتی شده بود تا در فوریه 1958 در قاهره تشكیل شود. اولین كنگره نفت عربی در پایتخت مصردر آوریل 1959، بجای تاریخی كه كارشناسان عرب تعیین كرده بودند تشكیل شد. در این كنگره یك هیئت نمایندگی 19 نفری ونزوئلائی و یك هیئت نمایندگی چهار نفری ایرنای حضور بهم رسانیدند. تصمیمات مهمی دراین اولین كنگره اتخاذ گردید كه تصمیم مشترك و جبهه واحد هیئت های نمایندگی كشورهای تولیدكننده نفت در مورد تقاضاهایشان، از جمله اصلاح اصل شركت در سود 50-50 به نفع كشورهای میزبان را منعكس می كرد. قطعنامه نظر هیئت های نمایندگی را دائر بر آنكه هیچ تغییری در زیربنای قیمت ها نباید بدون مشورت با كشورهای تولیدكننده بعمل آید، منعكس كرد. هم چنین بر طبق قطعنامه خواسته شده دولت های شركت كننده در كنگره ایجاد یك مجمع مشورتی عمومی را مورد مطالعه قرار دهند تا كار تبادل نظر آنها را در مورد مسائل عمومی شان و  از آن جمله حفظ و حراست منابع نفتی، تولید، صدور و دیگر موضوعات تسهیل كند.

آنچه در خارج از كنگره اتاق افتاد بمراتب از وقایع داخل كنگره مهم تر بود. در فواصل بین جلسات ملاقات ها و مباحثات فراوانی بین آقایان رهبران نفتی بزرگ ترین كشورهای صادر كننده نفت تشكیل می شد و این ملاقات ها منتج به ایجاد «یك تعهد اخلاقی» بین سران هیئت های نمایندگی و از جمله ونزوئلا و ایران گردید. نتایچ مطالعات و اصول مذاكرات قاهره كه در این تعهد اخلاقی گنجانده شدند، زیربنای تاسیس اوپك را بوجود آوردند. قدم مهم دیگر در راه بوجود آمدن اوپك، تهیه پیش نویس موافقت نامه عرب مصوب مارس 1960 یعنی شش ماه قبل از تشكیل سازمان، بوسیله یك كمیته فرعی انجمن اقتصادی اتحادیه عرب بود. ماده سوم انی موافقت نامه باین می دارد كه كشورهای تولید كننده نفت عربی سیاست های نفتی شان را در میان  خود هم آهنگ سازند و اینكه هیچ عاملی نمی تواند با توجه به نفع مشتركشان و اوضاع بازار جهانی آنها را از هم آهنگ بودن و یگانگی با دیگر كشورهای تولید كننده نفت نظیر ایران و ونزوئلا باز دارد.

چكیده:

اوپك به عنوان یك سازمان بین‌المللی متشكل از تعدادی از كشورهای جهان سومی در 1960 به منظور دفاع از منافع كشورهای تولیدكننده نفت پا به عرصه حیات گذاشت اما این سازمان در طول حیات خود اثرگذاری چندانی بر بازار جهانی نفت نداشته است. دلایل این شكست را می‌توان در سه سطح تحلیل خرد، سازمانی و كلان بررسی كرد. در سطح تحلیل خرد اختلافات اراضی میان اكثر اعضاء، تضادهای قومی، مذهبی و ایدئولوژیك كشورهای عضو و ناهمگونی و ضعف ساختار سیاسی و اقتصادی آنها را می‌توان برشمرد كه انسجام سازمان را تضعیف كرده است. در سطح تحلیل سازمانی تناقضات اساسنامه اوپك و اشكالات ساختاری سازمان را می‌توان نام برد و در سطح تحلیل كلان سیاستهای آژانس بین‌المللی انرژی، ایالات متحده آمریكا و شركتهای چند ملیتی قدرت اوپك را محدود ساخته است.

كلید واژه: اوپك، عدم ثبات سیاسی روابط اعضا، تناقضات اساسنامه، ساختار اوپك، سیاست كشورهای صنعتی.

دلایل تأسیس اوپك:

بعد از اكتشاف نفت در سال 1859 در آمریكا و گسترش روند اكتشاف آن در كشورهای مختلف جهان، بعضی از كشورهای جهان به سرعت تبدیل به صادركنندگان عمده این ماده استراتژیك شدند.

این كشورها كه اكثراً از توسعه نیافتگی رنج می‌بردند به شدت به درآمد حاصل از نفت نیاز داشتند و متعاقب اكتشاف نفت در هر یك از این كشورها به علت بی‌لیاقتی كارگزارانشان امتیازات نفتی به شكل كاملاً ناعادلانه به شركت‌های چند ملیتی كه از طرف كشورهای صنعتی حمایت می‌شدند اعطاء شد.

استثمار نفتی كشورهای صادركننده نفت، ضرورت ایجاد سازمان متشكل از صادركنندگان نفت را ایجاب می‌كرد و در نتیجه اوپك در 1960 تشكیل شد. در پیدایش این سازمان عوامل مختلفی نقش داشته‌اند كه عبارتند از:

قراردادهای نفتی یك طرفه، ظهور قشر تكنوكرات در كشورهای صادر كننده نفت و درك روزافزون آنها از مسائل نفتی، تلاشهای برخی از تولیدكنندگان برای همكاری و تشكیل سازمان برای حفظ و ایجاد قیمت‌گذاری مشترك، سیاست نفتی شركتهای چند ملیتی، تلاشهای پیگیر عبدا… طریقی مسؤول امور نفتی عربستان و دكتر آلفونز و مسؤول نفت ونزوئلا، خیزشهای ضداستعماری در كشورهای صادر كننده نفت و لاینحل ماندن مشكلات مربوط به مواد اولیه در چارچوب سازمان ملل.[1]

عناصر قدرت اوپك:

نفت به عنوان یك ماده خام استراتژیك محسوب می‌شود و كشورهای دارنده این ماده خام را دارای توانایی تأثیرگذاری بر رفتار بازیگران وابسته به نفت می‌كند.

این قدرت نفت بود كه توانست همانطور كه مورگت می‌گوید كشورهای تولیدكننده نفت را - كه بواسطه آنچه می‌توان تعارفات لفظی خواند،‌ دولت محسوب می‌شوند- یك شبه به مناطق مهم و حتی قدرتمند در سیاست جهانی تبدیل كند.[2]