و با مفهوم فرانسوی لیزاسیون[1] به معنای سیاست خارج ساختن امور از كنترل دولت كه از عصر روشنفكری و انقلاب فرانسه نشأت گرفته نزدیكی و تقرب زیادی دارد.

در نگاه سكولاریسم خرد و تجربة انسانی جایگزینی است برای دین.

آنچنان كه سن سیمون و اگوست كنت نیز در اواخر قرن نوزدهم در آثارشان به این مقوله توجه كرده اند.

الف: ادبیات سكولاریسم

1- بررسی مفهوم دنیاگرایی secularism

2- تعریف سكولاریسم

3- معانی شش‌گانه سكولاریسم

4- تفاوت سكولاریسم و سكولاریزاسیون

5- تفاوت سكولاریسم و لائیسم

1- بررسی مفهومی دنیاگرایی (Secularism)

مقطعی از قرن یا میان دور (Generation) مفاهیم تحت الفظی هستند كه برای واژه secular از ریشه لاتین seculumبرگزیده شده است. در فرهنگ تفكر اجتماعی بیان شده كه:

سكولاریسم secularism مكتبی است كه می كوشد تا مجموع اصولی برای رفتار انسانی مبتنی بر تجربه و معرفت عقلانی، در برابر رفتار مبتنی بر ماوراء الطبیعه و الاهیات ایجاد كند.

همچنین در فرهنگ علوم سیاسی، سكولاریسم را به معنای جدایی سیاست از دین، جدایی انگاری دین و دولت، اعتقاد به انتقال مرجعیت از نهادهای دینی به اشخاص و یا سازمانهای غیردینی آورده اند.

بنیان‌گذار بزرگ مكتب سكولاریسم هولیواك[2] بود كه در خانواده‌ای مذهبی از قشر صنعتگر بدنیا آمد و بعدها از حملة اعضای هیأت تبلیغی اجتماعی اوئنی شد و خود از پایه‌گذاران سكولاریسم گردید.

در زبان عربی نیز دو واژه العلمانیه و العلمانیه را برای  تبیین سكولاریسم قرار داده‌اند. اما همانگونه كه از تعداد واژگان پیداست اختلاف قرائت بحث‌های بسیاری را بین متفكران عرب پدید آورده است.

طرفداران ترجمان العلمانیه، به بعد علم‌گرایی سكولاریسم توجه و آن را مشتق از علم می‌دانند و سكولاریسم را علم‌گرایی تعبیر كرده‌اند و با این تعبیر علمانی را شامل كسی می دانند كه به امكان معرفت اخلاقی یا دینی معتقد نبوده و گرایش به الگو قرار دادن علوم طبیعی و تجربی برای انواع شناخت دارند.

طرفداران ترجمان العُلمُانیه، به بعد عالم و دنیاگرایی سكولاریسم توجه و علمانیه را مصداق نقش انسان در عالم دانسته و بر استقلال عقل در تمام عرصه‌هایی كه نماد یابد صححه می‌گذارند.

البته جان كین در خصوص این اختلاف قرائت بر این باور است كه فقدان اصطلاحی در زبان عربی برای وصف سكولاریسم، سكولاریته و سكولار باعث اختلاف شده است.

2- تعریف سكولاریسم

از سكولاریسم دو دسته تعریف ارائه شده است:

تعاریف مبتنی بر نتایج و هدفهای سكولاریسم

تعریف سكولاریسم

تعاریف مبتنی بر مبانی فكری و فلسفی سكولاریسم

مثلا ماكس وبر آلمانی معتقد است:

آنجا كه جامعة دینی از جامعه سیاسی جدا گردیده بصورتی كه دولت حق هیچ گونه اعمال قدرتی در امور كلیسا را نداشته و بلعكس كلیسا نیز حق هیچ گونه دخالتی در امور سیاسی را نداشته باشد مفهوم سكولاریسم تبلور می‌یابد.

این تعریف بر مبنای نتایج كاركردی سكولاریسم و هدفهای آن تبیین شده است در صورتیكه حلیم بركات در كتاب “المجتمع العربی المعاصر” بیان می‌كند كه:

سكولاریسم نظامی عقلانی است كه روابط بین افراد ، گروهها و موسسات را با نهاد دولت بر اساس مبادی و  احكام عمومی كه متضمن تساوی افراد جامعه در قبال آن است تضمین می كند همچنین وی نه ویژگی را برای سكولاریسم با این تعریف قائل است كه عبارتند از:

1- جدایی دین از دولت

2- طرد قوم گرایی و طایفه گری سیاسی

3- برقراری مساوات بین افراد ملت، علی‌رغم اختلاف دینی كه محاكم مدنی عمومی آن را تضمین می كند.

4- تساوی بین زن و مرد در قانون و احوال شخصی

5- منشاء قانونگذاری، جامعه است كه بر اساس نیازها و مشكلات قانون وضع می‌كند.

6- حاكمیت و مشروعیت حكومت از ملت است.

7- منزلت داشتن فرهنگ علمی و عقلانی

8- به رسمیت شناختن حقوق مذاهب و قومیت‌های دینی گوناگون

9- آزادی دین از سیطرة دولت و دولت از سیطره دین

ب: زمینه‌های پیدایش سكولاریسم

1- زمینه‌های فكری:

A – نهضت علمی

B – علم و فن‌آوری

2- وقایع اجتماعی

3- زمینه‌های فرهنگی:

A  - كلیسا و عملكرد آن

B – نهضت اصلاح دینی

(Reformation)

معانی شش گانه  سكولاریزاسیون

آقای شاینر در مقاله‌ای به نام The sociology of Religion به شش معنی از سكولاریزاسیون اشاره می‌نماید كه عبارتند از:

1- افول دین:

در این تعریف جامعة بی‌دین جامعه‌ای است كه نمادهای مورد قبول گذشته و نهادها و عقاید پیشین، اعتبار و نفوذ خود را از دست داده و در نقطة اوج دنیایی شدن قرار گرفته‌اند.

2- سازگاری با این جهان:

در این معنی گروه مذهبی یا جامعه‌ای كه بطور دینی شكل یافته توجهش را از ماوراء برگردانده و بیشتر به این جهان متمایل است.

نقطة اوج سكولاریزاسیون در این معنی عبارتست از جامعه‌ای كه بوسیله وظایف عملی این جهانی پرشده و گروه دینی آن، از دیگر گروه‌های اجتماعی متمایز نباشد.

3- عدم دل مشغولی به دین:

در این شكل جامعه خود را از درك مذهبی كه قبلاً هویت آن را شكل داده مجزا كرده تا خود را به صورت واقعیت مستقل رسمیت بخشد و در نتیجه مذهب را به زندگی خصوصی محدود كرد.

در نقطة اوج چنین جامعة سكولاریستی در جامعه فقط ادیانی در محدودة گروه‌های دینی حضور داشته و ادیان حاضر نیز با خصلت كاملاً درونی كه تقریباً خنثی بوده و بر نهادهای اجتماعی بی‌تأثیر است و كنش‌های جمعی نیز تأثیر‌پذیری از آن ندارد.

هانا آرنت در كتاب “بین گذشته و آینده”، دنیایی شدن را به جدایی دین و سیاست تعریف كرده است.

4- جابجایی عقاید و نهاد دینی:

معرفت، الگوهای رفتاری و ترتیب های نهادین كه جنبه‌های از نیروهای الوهی هستند و به ضرورت در محدودة وابسته به دین، در معنای چهارم رفته رفته به جنبه‌هایی از عقاید و تجاربی تبدیل می شوند كه از مفهوم مقدس خود تغییر یافته، به مفهومی صرفاً انسانی تبدیل می‌شوند.

نقطه اوج این نوع از فرآیند سكولاریزاسیون، زمانی است كه دین به طور كامل شخصی می‌گردد و جامعه‌ای وجود داشته باشد كه همة كاركردهای پیشین نهادهای دینی را زدوده و جایگزین گردد.

5- تقدس زدایی از جهان:

زمانی كه انسان و طبیعت، موضوع تبیین علی و عقلانی و دخل و تصرف قرار می‌گیرند جهان به تدریج از ویژگی‌  قدسی خود تهی می‌ شود غایت این معنی عبارتست از جامعة جهانی كاملاً عقلانی شده كه در آن پدیده‌های فوق طبیعی یا حتی رمز و رازها نقشی ندارند.

اریك كالر می‌نویسد كه سكولاریزاسیون آن است كه انسان از دین مستقل شده و با عقل زیسته (تجربه) و طبیعت عینی و فیزیكی مواجه است.

6- حركت از جامعة مقدس به جامعة دنیایی:

مفهوم كلی تغییر اجتماعی، این است كه از میان دوره‌های متوالی بر متغیرهای متعدد تأكید می‌كند.

به اعتقاد هاواردبكر در این شكل از  سكولاریزم كه جامعه مقاومتی در برابر این تغییر نمی كند و بعبارت دیگر جامعه هر گونه پایبندی‌اش به ارزش‌ها و عملكردهای سنتی را رها كرده و دگرگونی را می‌پذیرد و همه تصمیم‌هایش را بر اساس عقل فایده گرا اتخاذ می كند.

البته برنارد میلاند نیز معتقد است در این شكل از  سكولاریسم جامعه از سمت هنجارها و حساسیت هایی كه بطور سنتی پذیرفته به سوی علایق و عادت‌های مادی خودش حركت می‌كند.

البته تعریف میلاند فقط شامل ارزش‌ها و هنجارهای دینی نمی‌شود بلكه كلیه هنجارها و ارزش‌های اجتماعی را در بر می‌گیرد.

تفاوت سكولاریسم با  سكولاریزاسیون:

سكولاریزاسیون را فرآیندی از كاهش و افت فعالیتهای دینی، باورها و روش‌های اندیشه دینی و نهادهای دینی كه بطور عمده همراه با تحول اجتماعی بطور ناخودآگاه یا آگاهانه صورت می‌پذیرد دانسته اند در صورتیكه سكولاریسم یا اصالت دنیاگرایی، ایدئولوژی بوده و اعتقاد به امور و مفاهیم ماوراء الطبیعه و حتی كاركردهای آن را در همه اشكال طرد و تخطئه می‌نماید و از اصول غیردینی و ضد دینی به صورت مبنای اخلاق شخص و سازمان‌ اجتماعی حمایت می‌كنند.

سكولاریزاسیون ایدئولوژی نیست بلكه روندی اجتماعی است كه شدت و ضعف آن بسته به عوامی است.

تفاوت سكولاریسم و لائیسم:

اگر چه واژه لائیك و سكولار تقریباً مترادف بوده و مفاهیمی نسبی‌اند كه شامل طیف وسیعی از الحاد تا پذیرش دین بعنوان یك نهاد را در بر می‌گیرند ولی لائیسم در اصل به معنای آیینی است كه می‌خواهد بنیادهای اجتماعی و تأسیسات اجتماعی را از تسلط مذهب خارج كند.

بعبارت دیگر سكولاریسم به جدایی دین از سیاست قائل بوده و دین را در حد یك نهاد اجتماعی می‌پذیرد.

اما لائیسم كلاً منكر آن است.

ب: زمینه‌های پیدایش سكولاریزم

1- زمینه‌های فكری

A – نهضت علمی

B – علم و فن‌آوری

2- وقایع اجتماعی

3- زمینه‌های فرهنگی

A – كلیسا و عملكرد آن

B – نهضت اصلاح دینی

- بررسی مفهومی دنیاگرایی (Secularism)

مقطعی از قرن یا میان دور (Generation) مفاهیم تحت الفظی هستند كه برای واژه secular از ریشه لاتین seculumبرگزیده شده است. در فرهنگ تفكر اجتماعی بیان شده كه:

سكولاریسم secularism مكتبی است كه می كوشد تا مجموع اصولی برای رفتار انسانی مبتنی بر تجربه و معرفت عقلانی، در برابر رفتار مبتنی بر ماوراء الطبیعه و الاهیات ایجاد كند.

همچنین در فرهنگ علوم سیاسی، سكولاریسم را به معنای جدایی سیاست از دین، جدایی انگاری دین و دولت، اعتقاد به انتقال مرجعیت از نهادهای دینی به اشخاص و یا سازمانهای غیردینی آورده اند.

بنیان‌گذار بزرگ مكتب سكولاریسم هولیواك[1] بود كه در خانواده‌ای مذهبی از قشر صنعتگر بدنیا آمد و بعدها از حملة اعضای هیأت تبلیغی اجتماعی اوئنی شد و خود از پایه‌گذاران سكولاریسم گردید.

در زبان عربی نیز دو واژه العلمانیه و العلمانیه را برای  تبیین سكولاریسم قرار داده‌اند. اما همانگونه كه از تعداد واژگان پیداست اختلاف قرائت بحث‌های بسیاری را بین متفكران عرب پدید آورده است.

طرفداران ترجمان العلمانیه، به بعد علم‌گرایی سكولاریسم توجه و آن را مشتق از علم می‌دانند و سكولاریسم را علم‌گرایی تعبیر كرده‌اند و با این تعبیر علمانی را شامل كسی می دانند كه به امكان معرفت اخلاقی یا دینی معتقد نبوده و گرایش به الگو قرار دادن علوم طبیعی و تجربی برای انواع شناخت دارند.

طرفداران ترجمان العُلمُانیه، به بعد عالم و دنیاگرایی سكولاریسم توجه و علمانیه را مصداق نقش انسان در عالم دانسته و بر استقلال عقل در تمام عرصه‌هایی كه نماد یابد صححه می‌گذارند.

البته جان كین در خصوص این اختلاف قرائت بر این باور است كه فقدان اصطلاحی در زبان عربی برای وصف سكولاریسم، سكولاریته و سكولار باعث اختلاف شده است.

2- تعریف سكولاریسم

از سكولاریسم دو دسته تعریف ارائه شده است:

تعاریف مبتنی بر نتایج و هدفهای سكولاریسم

تعریف سكولاریسم

تعاریف مبتنی بر مبانی فكری و فلسفی سكولاریسم

مثلا ماكس وبر آلمانی معتقد است:

آنجا كه جامعة دینی از جامعه سیاسی جدا گردیده بصورتی كه دولت حق هیچ گونه اعمال قدرتی در امور كلیسا را نداشته و بلعكس كلیسا نیز حق هیچ گونه دخالتی در امور سیاسی را نداشته باشد مفهوم سكولاریسم تبلور می‌یابد.

این تعریف بر مبنای نتایج كاركردی سكولاریسم و هدفهای آن تبیین شده است در صورتیكه حلیم بركات در كتاب “المجتمع العربی المعاصر” بیان می‌كند كه:

سكولاریسم نظامی عقلانی است كه روابط بین افراد ، گروهها و موسسات را با نهاد دولت بر اساس مبادی و  احكام عمومی كه متضمن تساوی افراد جامعه در قبال آن است تضمین می كند همچنین وی نه ویژگی را برای سكولاریسم با این تعریف قائل است كه عبارتند از:

1- جدایی دین از دولت

2- طرد قوم گرایی و طایفه گری سیاسی

3- برقراری مساوات بین افراد ملت، علی‌رغم اختلاف دینی كه محاكم مدنی عمومی آن را تضمین می كند.

4- تساوی بین زن و مرد در قانون و احوال شخصی

5- منشاء قانونگذاری، جامعه است كه بر اساس نیازها و مشكلات قانون وضع می‌كند.

6- حاكمیت و مشروعیت حكومت از ملت است.

7- منزلت داشتن فرهنگ علمی و عقلانی

8- به رسمیت شناختن حقوق مذاهب و قومیت‌های دینی گوناگون

9- آزادی دین از سیطرة دولت و دولت از سیطره دین

ب: زمینه‌های پیدایش سكولاریسم

1- زمینه‌های فكری:

A – نهضت علمی

B – علم و فن‌آوری

2- وقایع اجتماعی

3- زمینه‌های فرهنگی:

A  - كلیسا و عملكرد آن

B – نهضت اصلاح دینی

(Reformation)

معانی شش گانه  سكولاریزاسیون

آقای شاینر در مقاله‌ای به نام The sociology of Religion به شش معنی از سكولاریزاسیون اشاره می‌نماید كه عبارتند از:

1- افول دین:

در این تعریف جامعة بی‌دین جامعه‌ای است كه نمادهای مورد قبول گذشته و نهادها و عقاید پیشین، اعتبار و نفوذ خود را از دست داده و در نقطة اوج دنیایی شدن قرار گرفته‌اند.

2- سازگاری با این جهان:

در این معنی گروه مذهبی یا جامعه‌ای كه بطور دینی شكل یافته توجهش را از ماوراء برگردانده و بیشتر به این جهان متمایل است.

نقطة اوج سكولاریزاسیون در این معنی عبارتست از جامعه‌ای كه بوسیله وظایف عملی این جهانی پرشده و گروه دینی آن، از دیگر گروه‌های اجتماعی متمایز نباشد.

3- عدم دل مشغولی به دین:

در این شكل جامعه خود را از درك مذهبی كه قبلاً هویت آن را شكل داده مجزا كرده تا خود را به صورت واقعیت مستقل رسمیت بخشد و در نتیجه مذهب را به زندگی خصوصی محدود كرد.

در نقطة اوج چنین جامعة سكولاریستی در جامعه فقط ادیانی در محدودة گروه‌های دینی حضور داشته و ادیان حاضر نیز با خصلت كاملاً درونی كه تقریباً خنثی بوده و بر نهادهای اجتماعی بی‌تأثیر است و كنش‌های جمعی نیز تأثیر‌پذیری از آن ندارد.

هانا آرنت در كتاب “بین گذشته و آینده”، دنیایی شدن را به جدایی دین و سیاست تعریف كرده است.

كه موضوع پژوهش فلسفی را از عالم و طبیعت به پژوهش درباره خودشان تغییر دارند و یا می‌توان به كانت اشاره كرد كه با آراء و عقاید خود توجه متفكران را از متعلق شناسایی به سوی فاعل شناسایی و تواناییها و محدودیتهای ذهن آن معطوف ساخت تغییر و تحول مهم و قابل ملاحظة دیگر توسط هایدگر ایجاد می‌شود، فلسفه كه از زمان دكارت همواره دل مشغول این سؤال بوده است كه دانش چیست و به چه چیزی ممكن است شناخت پیدا كنیم؟ با ظهور هایدگر دیگر این سؤالات محور دل مشغولی‌های فلسفه قرار نمی‌گیرد و در عوض به مسأله مهم و اساسی «هتسی یا بودن» پرداخته می‌شود. به طور كلی می‌توان گفت كه در هر دوره، مسئله‌ای در محور و مركز توجه قرار گرفته است گاه طبیعت و عالم هستی، گاه انسان و ذهن او و تواناییها و محدودیتهای آن و گاه خود  هستی و وجود مطرح بوده‌اند. اما آنچه كه در فلسفه ویتگنشتاین به عنوان مسئله محوری فلسفه وی مطرح است مسئله زبان است و او را باید از این جهت نقطه عطفی در تاریخ فلسفه دانست كه آراء و عقایدش نقطه عزیمت تأمل فلسفی از بررسی و تحلیل «ماهیت شناخت و مفاهیم ذهن آدمی» به سوی تحلیل «زبان» است. این تحلیل زبانی را می‌توان در آرای فلاسفة تحلیل زبانی معاصر مشاهده كرد فلاسفه‌ای چون راسل- كارناپ، آیر، رایل و . . . . سعی كردند تا مباحث فلسفی را در مقوله مباحث زبان شناختی جای دهند اما ذكر یك نكته بسیار حائز اهمیت است: مراد ویتگنشتاین از تحلیل زبانی چیست آیا او به دنبال همان تحلیل مورد نظر تجربه گرایان كلاسیك است كه تصورات و ایده‌ها را تجزیه و تحلیل می‌كردند تا به انطباعات حسی آنها برسند و یا اینكه تحلیل مورد نظر او همان تحلیل كانتی است كه تحلیل مفاهیم و كلیات ذهنی بود. در حقیقت تحلیل زبانی مورد نظر او نه همچون تجربه گرایان كلاسیك تحلیل تصورات و ایده‌ها است و نه تحلیل مفاهیم و كلیات ذهنی. بلكه مراد وی از تحلیل، تحلیل گزاره‌ها است . زیرا به نظر ویتگشتاین گزاره‌های زبان ما یك ساخت و صورت منطقی دارند كه در اغلب جملات این صورت در وارء صورت دستوری ظاهری پنهان گشته است و همین عدم وضوح و ابهام صورت منطقی سبب فهم غلط و كاربرد نادرست زبان شده است و مسائل و نظریات فلسفی كثیری را به بار آورده است به همین خاطر ما باید به تحلیل زبان به منظور كشف این صورت منطقی بپردازیم تا از ایجاد مسائل فلسفی اجتناب كنیم.

(Did Wittgensteim take the Linguistic Turn, p.1)

چنین نگرشی در باب رابطه زبان و فلسفه ایجاد چرخش زبانی شد. یكی از مفسران اندیشه‌های ویتگنشاین، رساله منطقی ـ فلسفی را عامل ایجاد این چرخش زبان می‌داند و  به نكاتی كه بیانگر و گواه چنین و تحولی است اشاره می‌كند. از میان آنها می‌توان به توجه و علاقه ویتگنشتاین به تعیین حد و مرز میان جملات معنادار و جملات بی‌معنا، تعیین محدودیت‌های زبانی، وضوح بخش منطقی اندیشه‌ از طریق تحلیل منطقی‌ ـ زبان گزاره به عنوان وظیفه فیلسوف، تعیین ماهیت ذاتی گزاره و . . . . اشاره كرد.

(Hacker.P.M, Wittgenstein’s place in twentieth – century Analytic (phiolsophy, p.37

نكته مهم و حائز اهمیت كه باید در اینجا به آن اشاره كرد این است كه توجه و علاقه شدید ویتگنشتاین به زبان و تعیین محدودیت‌های آن شاید این تصور غلط و نادرست را در ما ایجاد كند كه او صرفاً یك زبان شناس است اما این تصور بسیار غلط و نادرست می‌باشد، زیرا او به زبان نه از آن حیث كه زبان است بلكه به خاطر فلسفه علاقمند بود.

او به تحلیل زبان پرداخت تا بتواند از این رهگذر مسائل فلسفی‌ای كه از بدفهمی‌منطق زبان ناشی شده است را حل كند خود وی نیز در مقدمه رساله منطقی ـ فلسفی می‌گوید هدف كتابش حل مسایل فلسفی است كه از بدفهمی‌منطق زبان ناشی شده است و سعی دارد تا با تحلیل زبان و كاربردهای ویژه واژه‌ها در شرایط و مقتضیات معین، راه گریزی برای رهایی از مسائلی بیابد كه موجب آشفتگی فكر می‌شوند. در صورت عدم توجه به رابطه میان زبان مسائل فلسفی توج به سختی می‌توان فهمید كه منظور او از طرح مسائل زبانی چیست. از نظر فلاسفه تحلیل زبانی هر چند كه گام اول در تفكر فلسفی رو در رویی با مسائل فلسفی می‌باشد اما از آنجایی كه همه مسائل مطرح شده توسط فلاسفه معنادار نیست و با دقت در محتوا و معنا آنها و  با توجه به ملاك‌ها و معیارهای معناداری متوجه خواهیم شد كه آنها هیچ گونه معنا و محتوای محصلی ندارند لذا ابتدا بهتر است كه به بحث زبان شناختی و تعیین معناداری و بی‌معنایی گزاره‌ها بپردازیم پس از اثبات معناداری مسائل به بررسی و تحقیق در زمینه آنها بپردازیم بدین جهت مهمترین و اساسی‌ترین سؤال یك فیلسوف زبانی این است كه زبان چیست و در چه صورت گزاره معنادار است و در چه حالتی بی‌معنا است مرز میان واژه و جمله‌ی معنادار از بی‌معنا كدام است. بعبارت دیگر اساساً منظور از معنا و محتوای یك جمله چیست و چه عواملی باعث معناداریی و بی معنایی جمله یا واژه می‌گردد. همان طور كه ملاحظه كرده‌ایم فلاسفة تحلیل زبان، برای حل مسائل فلسفی است كه به بحث زبان شناختی روی آوردند و بحث از معنا و زبان مدخل اصلی فلسفه آنها شد. ما به رابطه‌ی میان مسائل فلسفه و زبان در فلسفه آنها باید توجه كرد. (دكتر احمدی، تحلیل زبانی فلسفه، صص 53-52).